ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ ΜΙΧΑΗΛ ΤΣΑΚΙΡΑΚΗ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΑΡΧΗ
ΓΙΑ ΤΟ ΘΗΣΑΥΡΟ ΩΔΩΝ – ΚΗΠΟ ΧΑΡΙΤΩΝ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ
ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ π.ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΜΠΙΛΑΛΗ
Με ξεχωριστή ευτυχία έρχεται κι ο νέος αυτός θησαυρός στη ζωή μας με ευλογία του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.Ιερωνύμου Β΄γιατί όμως;
«Λογείον Κρίσεων εν τη καρδία»
Η ερμηνεία της στιχολογίας των εννέα ωδών ως αφετηρία καλλιέργειας πνευματικής αυτοσυνειδησίας
1.Τίτλος και χρόνος της αρχικής εκδόσεως
Το έργο «Κήπος Χαρίτων» συνετάχθη από τον όσιο Νικόδημο τον Αγιορείτη μετά το 1794 (σύμφωνα με τον βιογράφο του Ευθύμιο), ενώ βρισκόταν στο κελλίον του Αγίου Βασιλείου στην έρημο της Καψάλας και εξεδόθη δέκα, περίπου, έτη μετά την κοίμησή του. Θεωρούμε ότι ο αθωνίτης πατήρ «δανείστηκε» τον τίτλο αυτό επειδή αντιπροσώπευε, κατά ιδανικό τρόπο, την ποικιλία του περιεχομένου της εκδόσεώς του. Ο τίτλος του έργου του αυτού είναι: Κήπος χαρίτων, ήτοι ερμηνεία γλαφυρά εις τας Θ΄ ωδάς της στιχολογίας, Εκ διαφόρων συνερανισθείσα παρά του αειμνήστου Διδασκάλου Νικοδήμου Αγιορείτου... νυν πρώτον Τύποις εξεδόθησαν, διά δαπάνης των ελαχίστων Ιερομονάχων των εν τω Αγιωνύμω Όρει Σκουρταίων Και συνδρομής εν μέρει τινών Αδελφών Φιλογενών τε και Φιλοχρίστων, Εις Κοινήν απάντων των Ορθοδόξων ωφέλειαν. Παρά Ν.Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων, Ενετίησιν 1819.
2. Οι χορηγοί της εκδόσεως
Ήδη από την προμετωπίδα του έργου καθίσταται σαφές ότι το κύριο βάρος της έκδοσης ανέλαβαν οι φίλοι του Σκουρταίοι: Πάντα δε ταύτα νυν πρώτον Τύποις εξεδόθησαν, διά δαπάνης των ελαχίστων Ιερομονάχων Στεφάνου και Νεοφύτου των εν τω Αγιωνύμω Όρει Σκουρταίων. Πληροφορούμεθα, ωστόσο, ότι στο εκδοτικό αυτό έργο συνέβαλαν οικονομικά και «φιλογενείς» και «φιλόχριστοι» συνδρομητές («αδελφοί»), τους οποίους συναντούμε στον κατάλογο που επισυνάπτεται στο τέλος. Πρόκειται για τον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ (1797-1798, 1806-1808 και 1818-1821), τον εφησυχάζοντα πατριάρχη Κύριλλο ΣΤ΄ (1813-1818), τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, καθώς και άλλους επισκόπους όπως και πλήθος ιερομονάχων και μοναχών αθωνιτικών μοναστηρίων, κελλίων, καθισμάτων κ.λπ., όπως και μονών εκτός του Όρους. Κάποιοι κληρικοί, μάλιστα, επαινούνται, όπως ο αιδεσιμώτατος πνευματικός κυρ Γεώργιος του ποτέ Οικονόμου, ο οποίος συνέδραμε θείω ζήλω πυρούμενος και εκοπίασε μεγάλως, παρακινών και άλλους, ουκ ολίγους εις την αυτήν συνδρομήν. Οι συνδρομές, σύμφωνα με τον σχετικό κατάλογο προέρχονται κυρίως από την Ύδρα (55 εγγεγραμμένοι συνδρομητές περίπου για ένα βιβλίο έκαστος, σε κάποιες, λίγες, περιπτώσεις για 2 έως 5 βιβλία), διάφορα μέρη της Πελοποννήσου (76 εγγεγραμμένοι συνδρομητές, επίσης, για ένα βιβλίο έκαστος, σε κάποιες, λίγες, περιπτώσεις για 2 έως 3 βιβλία), τον Πόρο (87 εγγεγραμμένοι συνδρομητές, ομοίως, για ένα βιβλίο έκαστος, σε κάποιες, λίγες, περιπτώσεις για 2, σε μία για 5 βιβλία), την Τεργέστη (22 εγγεγραμμένοι συνδρομητές, κυρίως, για ένα βιβλίο έκαστος), και από μεμονωμένα άτομα (προερχόμενα από Κέρκυρα, Βενετία, Γιαννιτσά, Νάξο κ.λπ.). Ξεχωρίζουν οι προσφορές «ανωνύμου χριστιανού φιλευσεβούς, κοινωφελούς τε και φιλέλληνος εκ Πετρουπόλεως» (80 βιβλία) και του «εξοχωτάτου κόμητος Κυρίου Ιωάννου Καποδιστρίου» (50 βιβλία). Στον κατάλογο των συνδρομητών, εκτός του ονόματος του Ιωάννου Καποδίστρια, συναντούμε και άλλα σημαντικά πρόσωπα, εμπλεκόμενα σε πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, όπως τα αδέλφια Λάζαρος και Γεώργιος Κουντουριώτης, Γεώργιος Δήμας Βούλγαρης, ο οποίος ανήγαγε την Ύδρα σε πρότυπο ευνομούμενου τόπου κ.ά.
3. Περιεχόμενα του έργου
Η ιδιοπροσωπία του έργου του αγίου Νικοδήμου έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί ένα είδος «Ανθολογίας», ίσως με την μεταγενέστερη έννοια της «Εκλογής» (Reader’s Digest). Τούτο διότι, ενώ ο κύριος όγκος της έκδοσης έχει συγκεκριμένη ταυτότητα (εκδίδεται, δηλαδή, η θεολογική ερμηνεία της στιχολογίας των Ωδών) / Ερμηνεία γλαφυρά εις τας Θ΄ ωδάς.
4. Νεώτερες εκδόσεις του έργου:
Λόγω της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του «Κήπου», δηλαδή υπάρχει ένα κύριο θέμα που είναι η στιχολογία των Ωδών και η εκδοτική ιστορία του, στα μετέπειτα χρόνια, περιλαμβάνει και εκδοχές μόνο με την ερμηνεία τους.
1. Αφορμή του έργου
Ο άγιος Νικόδημος είχε διαγνώσει ότι τόσο ο κλήρος όσο και ο λαός της εποχής του αγνοούσαν τη θεολογία των Κανόνων, τα νοήματα και την εν γένει θέση και σημασία τους στη Λατρεία. Ανέλαβε, λοιπόν, με ποιμαντικό ζήλο να να ερμηνεύσει τη στιχολογία των ωδών «εις το απλούν, γλαφυρώς και μεμεστωμένως» (αν και σημειώνει με μετριοφροσύνη ότι μπορεί να έχει απατηθεί από «πνεύμα φιλαυτίας»), ώστε να μπορούν να αξιοποιούν την ερμηνεία αυτή προς πνευματικό τους όφελος μέσα στον λειτουργικό χωροχρόνο «άπαντες οι Ορθόδοξοι». Την ικανότητα αυτή του αγίου Νικοδήμου να χρησιμοποιεί ως ποιμήν και επιδέξιος οιακοστρόφος τον έντυπο λόγο προς ωφέλεια των αναγνωστών του αναγνωρίζει ο Γρηγόριος ο Ε΄ στην επιστολή που απέστειλε στον ιερό πατέρα το 1803 (προφανώς ανταποκρινόμενος στην αποστολή των δοκιμίων), όπου τον «μακαρίζει για τη λογιότητά του». Με λιτό τρόπο, ο εθνομάρτυρας πατριάρχης εξηγεί ότι ο αθωνίτης πατήρ έχει την ικανότητα να ωφελεί το ποίμνιο, γι’ αυτό και δεν πρέπει να αμελήσει του χαρίσματός του αλλά να «καταβάλλει ένθεο ζήλο για την κοινή ωφέλεια».
2. Η θεολογία της στιχολογίας των εννέα ωδών των Κανόνων
α. Αλληλοπεριχώρηση επιγείου και επουρανίου Εκκλησίας
Όπως εξηγεί ο ιερός πατήρ οι Ωδές είναι εννέα διότι εννέα είναι τα τάγματα των αγγέλων. Με αυτό τον τρόπο οι Πατέρες θέλουν να επισημάνουν ότι η επίγειος Εκκλησία («η κάτω των ανθρώπων εκκλησιαστική ιεραρχία») είναι ενωμένη με την άνω και ουράνιο των αγγέλων ιεραρχία. Η Εκκλησία είναι μία, επομένως, τόσο η επίγειος, όσο και η ουράνιος περιχωρούνται μεταξύ τους. Υπό την έννοια αυτή, οι ιεροί δάσκαλοι έχουν χρέος να «παρακινήσουν» τους ψάλλοντες (τους «κανονικούς ψάλτες») ώστε να ψάλλουν τις εννέα ωδές της στιχολογίας, «σεμνώς, ευτάκτως, μετά φόβου, ευλαβείας και κατανύξεως, μιμούμενοι τη δοξολογία των εννέα ταγμάτων»[1].
β. Αλληλοπεριχώρηση ΠΔ και ΚΔ
Κατά τον άγιο Νικόδημο η ΠΔ παρομοιάζεται με την εικόνα και η ΚΔ με το πρωτότυπο της εικόνας.
γ. Το θεολογικό υπόβαθρο της στιχολογίας των εννέα Ωδών.
Η στιχολογία των Κανόνων προέρχεται από την ΠΔ μέχρι και την ενάτη, οπότε τότε χρησιμοποιείται στιχολογία εκ της ΚΔ. Η αιτιολογία είναι ότι η ενάτη ανήκει στην Θεοτόκο και τον Ζαχαρία, τον πατέρα του Προδρόμου, μέχρι του οποίου οι Προφήτες επροφήτευσαν. Για τον λόγο αυτό, στην ενάτη «παύουν μεν οι στίχοι της ΠΔ, αρχίζουν δε οι στίχοι της Νέας και συνάπτονται με τα Τροπάρια της ΚΔ. Οι νέοι με τα νέα και οι ευαγγελικοί με τα ευαγγελικά και με αυτό τον τρόπο επισφραγίζει και τελειοί η Νέα Διαθήκη την Παλαιάν».
3. Η διάταξη των Ωδών και η ανθρωπολογική σημασία της στιχολογίας τους
Η ανάλυση της στιχολογίας των εννέα Ωδών δίδει στον άγιο Νικόδημο την ευκαιρία να διδάξει στους συγχρόνους του τρόπους καλλιέργειας της πνευματικής τους αυτοσυνειδησίας. Χρησιμοποιώντας ως πηγές του κείμενα της νηπτικής γραμματείας, εισάγει τον αναγνώστη του έργου του στην πατερική ανθρωπολογία και τον εξοικειώνει με τις ιδιαιτερότητες του νηπτικού βιώματος. Ο υπομνηματισμός του, βεβαίως, αφορμάται από το νόημα των βιβλικών κειμένων της σχετικής στιχολογίας. Αδρομερώς, όμως, μπορούμε να επισημάνουμε ότι ο άνθρωπος που έχει εμπιστοσύνη στο θέλημα του Θεού αγάλλεται από τις δωρεές του (Γ΄ Ωδή), διότι, αν και φαίνεται ότι ο Θεός εγκαταλείπει τους δικαίους και ευημερούν οι άδικοι, εντούτοις, εν τω τέλει, θα λειτουργήσει η θεία διακιοσύνη (Δ΄ Ωδή), και εάν ο άνθρωπος, μέσα στις θλίψεις του, επικαλεστεί το όνομα του Κυρίου θα αποκτήσει εσωτερική δύναμη, «διότι δεν είναι ανωφελείς οι θλίψεις για τους αγίους» (ΣΤ΄ Ωδή). Κανένας τύραννος δεν θα μπορεί να τον βλάψει τότε (Ζ΄ Ωδή). Απαιτείται λοιπόν η αφοσίωση του πνευματικού ανθρώπου στον Θεό (Ε΄ Ωδή) που θα θεμελιώσει τη βεβαιότητα εντός του ότι, μέσα από τα αδιέξοδα, ο Θεός χαριτώνει τον άνθρωπο με λύσεις (Α΄ Ωδή). Υπό την έννοια αυτή, οι χριστιανοί «χρεωστούμεν να άδωμεν εις τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν ύμνους ευχαριστηρίους και ωδάς δοξολογητικάς, δια τι μας ηλευθέρωσεν από την σκλαβιάν των νοητών Αιγυπτίων, ήτοι των σκοτεινών δαιμόνων, εις τους οποίους εδουλεύαμεν, κατασκευάζοντες πλίνθους, ήγουν εργαζόμενοι τας ορέξεις και ηδονάς της σαρκός, ήτις δια της πλίνθου δηλούται». Επομένως, η ερμηνεία της στιχολογίας των Ωδών από τον άγιο Νικόδημο, μπορεί όντως να λειτουργήσει ως «λογείον κρίσεων». Όπως ο Αρχιερέας έφερε μικρό επιστήθιο κιβώτιο εκ λίθων τιμίων, οι οποίοι συμβόλιζαν τις φυλές του Ισραήλ, ώστε ενώπιον του Θεού να μνημονεύονται συνεχώς τα μέλη τους και να θυμούνται τις δωρεές του Θεού, έτσι και ο πνευματικός άνθρωπος θα μελετά συνεχώς αυτή τη βίβλο των Ωδών ως νηπτική υπενθύμιση του πνευματικού αγώνα που πρέπει να διεξάγει αλλά και των απαντήσεων του Θεού στα υπαρξιακά του ερωτήματα καθώς και ως προετοιμασία εισαγωγής του στη μακαριότητα της Βασιλείας Του.
4. Η παρούσα έκδοση
Η ανά χείρας έκδοση του Κήπου Χαρίτων πρέπει να θεωρηθεί ως μία ακόμη πνευματική παρακαταθήκη του αοιδίμου ιερομονάχου Νικοδήμου Μπιλάλη (εκδότου και σχολιαστού της βιογραφίας του οσίου Νικοδήμου και ιδρυτού του ομωνύμου Συλλόγου Φίλων του οσίου με πολλούς διαφωτιστικούς εκδοτικούς, λειτουργικούς, λατρευτικούς κ. ά. επιτευχθέντες στόχους ως αδελφή του άλλου συναφούς Συλλόγου Φίλων με παρεμφερείς εθνικούς και οικογενειακούς σκοπούς της παραδοσιακής ορθόδοξης οικογένειας), προς τον π. Αντώνιο Μπιλάλη, κατά πνεύμα μαθητή και ένθερμο και ένθεο συνεχιστή του έργου του σε πάμπολλα, κυρίως ιερατικά και εκδοτικά – διδακτικά και μάλιστα από θέση επιφανή ως Διδάκτορος αλλά και συγγραφέως – επιστημονικού συνεργάτη του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου με πλουσιότατο εκπαιδευτικό και ποιμαντικό έργο ικανοποιιώντας λόγοις και έργοις το όλο θέμα, ώστε να διαδοθεί και στις σύγχρονες αλλά και στις επόμενες γενεές ο λόγος του μεγίστου αθωνίτου ασκητού θεολόγου και διδασκάλου του Γένους. Ο εκδότης π. Α. Μπιλάλης, πράγματι, παραδίδει μία απόλυτα χρηστική σύγχρονη έκδοση σχεδόν στην καθομιλουμένη δημοτική γλώσσα και επιπλέον εμπλουτισμένη και με ερμηνείες του ιδίου οσίου πατρός όπου παραπέμπει εκείνος από το ομώνυμο έργο του και με τις σημειώσεις και υπομνήματα επίσης ερμηνευμένα αναλόγως και ανασυρμένα όπως έπραξε κι ο ίδιος ο άγιος στην Ερμηνεία των Καθολικών Επιστολών κι όλα αυτά με ευλογία του Μακαριωτάτου αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ.Ιερωνύμου Β΄ από το 2013 έως σήμερα σε δεκαεπτά ήδη πολυσέλιδους πνευματικούς θησαυρούς – τόμους με πατερικά κείμενα κλασικά στο είδος τους πλέον και λόγω της εκδόσεώς τους αυτής. Επέλεξε στην παρούσα μάλιστα να εκδώσει το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο τμήμα του έργου, ήτοι τη στιχολογία των εννέα ωδών που ανήκει ασφαλώς στον άγιο Νικόδημο και είναι συναφές με την ερμηνεία και των ψαλμών –βλέπε προηγούμενο τετράτομο έργο παρά του π.Αντωνίου- παραδίδοντας με ποιμαντικό αισθητήριο, όπως και σε κάθε έκδοσή του, στο φιλόχριστο αναγνωστικό κοινό μια αξιοποιήσιμη εκδοχή της αρχικής εκδόσεως του αγίου Νικοδήμου, η οποία όμως διατηρεί την δυναμική της και αποβαίνει πολλαπλά χρήσιμη: αφού είναι πλέον εύκολα προσβάσιμη ως έργο, σε γλωσσικό ιδίωμα που και δεν προβληματίζει τους αναγνώστες αλλά και επί της ουσίας βοηθά στην εμβάθυνση του βιβλικού κειμένου καλλιεργώντας και το γλωσσικό μας αισθητήριο που τόσο πολύ ταλανίζεται και υποφέρει από αδόκιμους νεόκοπους πειραματισμούς ανοίγοντας νέους πνευματικούς ορίζοντες αφού διατηρεί το ύφος του μεγάλου οσίου πατρός Νικοδήμου του Αγιορείτου!
Δεδομένου ότι οι σύγχρονες συνθήκες ζωής προσομοιάζουν στην εποχή του αγίου Νικοδήμου [πνευματική πενία και ραθυμία, σύγχυση πνευματικού προσανατολισμού και συγκρητισμός, υποταγή και δέσμευση σε αλλότριες δυνάμεις (π.χ. διαδίκτυο), απώλεια του γλωσσικού αισθητηρίου], κατανοούμε πόσο σημαντική είναι αυτή η έκδοση. Πρέπει δε να επισημανθεί το γεγονός ότι ο π. Αντώνιος Μπιλάλης ως συγγραφεύς (με σημαντική και μακρά πείρα στον χώρο της ελληνικής εκπαίδευσης και σε διεθνή βιβλιογραφία) αλλά και ως εκδότης πλήθους πατερικών κειμένων, όπως τα προμνημονευθέντα έργα του, τού τετράτομου έργου του αγίου Νεκταρίου Θησαυρός Λογίων, του Κυριακοδρομίου αλλά και Εορτοδρομίου του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (δύο τόμοι), της ερμηνείας των Επιστολών του αποστόλου Παύλου από τον άγιο Νικόδημο (δύο τόμοι), του τετράτομου έργου του Συναξαριστή των Δώδεκα μηνών του Ενιαυτού, του τετράτομου έργου της ερμηνείας των Ψαλμών, νυν δε της παρούσης βίβλου, συνεχίζει τη σπουδαία πατερική παράδοση της οικογένειας Μπιλάλη (προβεβλημένα μέλη της οποίας, πλην του προρρηθέντος π. Νικοδήμου, υπήρξαν ο π. Ευστάθιος και ο π. Σπυρίδων και άλλοι ιερομόναχοι και ιερείς και μοναχοί/-ές επί σειράν αλληλοδιάδοχων γενεών), η οποία, με ποιμαντικό ενδιαφέρον για τις πνευματικές ασθένειες του ανθρώπινου προσώπου, προσφέρει ως αντιβίωση αληθινής ζωής τις εμπειρίες των Πατέρων της Εκκλησίας. Για τούτο τον λόγο οφείλουμε χάριτες στον λόγιο πρωτοπρεσβύτερο π. Αντώνιο Μπιλάλη και για τη νέα αυτή έκδοση αλλά και ευχόμεθα το πατερικό αυτό υπόμνημα να αξιοποιηθεί καταλλήλως και να καταστεί πολύτιμο βοήθημα πνευματικής ζωής και ποιμαντικής διακονίας και προπάντων ασφαλούς και απλανούς ορθοδόξου βιώσεως κατ’ άμφω.
