Προχωρώντας προς την ολοκλήρωση του διδακτικού έτους, δημοσιεύουμε ορισμένες επισημάνσεις για τις προαγωγικές και απολυτήριες εξετάσεις στα Θρησκευτικά Γενικών (ΓΕΛ) και Επαγγελματικών Λυκείων (ΕΠΑΛ). Για το θέμα αυτό, είναι αναγκαία η πρωτογενής ενημέρωση από τα σχετικά Προεδρικά Διατάγματα και τις εγκυκλίους που ισχύουν και έχουν σταλεί στις σχολικές μονάδες.
Α. Νομοθεσία - Εγκύκλιοι:
Για το Γυμνάσιο ισχύει το Π.Δ. 126/2018, σύμφωνα με το οποίο δεν διεξάγονται γραπτές ανακεφαλαιωτικές εξετάσεις στα μαθήματα της Β΄ ομάδας, όπου εντάσσονται τα Θρησκευτικά.
Για τη Γ΄ ΓΕΛ ισχύει το άρθρο 34 του Ν. 4521/2018, σύμφωνα με το οποίο δεν διεξάγονται γραπτές ανακεφαλαιωτικές εξετάσεις στα μαθήματα της Β΄ ομάδας, επομένως και στα Θρησκευτικά.
Για τη Β΄ και Γ΄ ΓΕΛ ισχύει το Π.Δ. 46/2016, όπου υπάρχουν αναλυτικές οδηγίες για τις εξετάσεις, την εξεταστέα ύλη και τη μορφή των ερωτήσεων.
Για το ΕΠΑΛ ισχύει το Π.Δ. 40/2018, όπου υπάρχουν αντίστοιχες αναλυτικές οδηγίες.
Επικουρικά, λαμβάνουμε υπόψη την εγκύκλιο 177291/Δ2/20-10-2017, με θέμα «Οδηγίες εφαρμογής των νέων Προγραμμάτων Σπουδών του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Δημοτικό, στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο για το σχολικό έτος 2017–2018» και την εγκύκλιο 168781/Δ2/09-10-2017, με θέμα «Οδηγίες διδασκαλίας για το μάθημα των Θρησκευτικών στα Ημερήσια και Εσπερινά Λύκεια για το σχολικό έτος 2017-2018» (http://iep.edu.gr/index.php/el/thriskeftika-nomothesia-egkiklioi). Στην τελευταία υπάρχουν επισημάνσεις σχετικά με την αξιολόγηση του μαθητή.
Β. Εξεταστέα ύλη:
Για τη φιλοσοφία και τη διαδικασία της αξιολόγησης στο Λύκειο υπάρχει άφθονη πληροφόρηση στο Πρόγραμμα Σπουδών στα Θρησκευτικά Λυκείου, καθώς και στον αντίστοιχο Οδηγό Εκπαιδευτικού (http://iep.edu.gr/index.php/el/thriskeftika). Στη στήλη «Αξιολόγηση» του ΠΣ ορίζονται τα αξιολογητέα θέματα, με βάση τα οποία θα οριστεί η εξεταστέα ύλη και οι ερωτήσεις της εξέτασης στη Β΄ και τη Γ΄ τάξη. Επομένως, σε ένα πρώτο βήμα χρειάζεται να ορίσουμε τις διδακτικές ενότητες που θα αποτελέσουν την «εξεταστέα ύλη» και στη συνέχεια υπενθυμίζουμε στους μαθητές για το τι ακριβώς αξιολογείται σε κάθε διδακτική ενότητα, όπως αυτό περιγράφεται αναλυτικά σε κάθε διδακτική ενότητα, στη στήλη «Αξιολόγηση» του ΠΣ. Η διδακτέα ύλη ανά τύπο Λυκείου έχει οριστεί στην προαναφερθείσα εγκύκλιο 168781/Δ2/09-10-2017. Η εξεταστέα ύλη «δεν μπορεί να είναι λιγότερη από το μισό και περισσότερη από τα 2/3 της διδακτέας. Η επιλογή και ο ακριβής προσδιορισμός της εξεταστέας ύλης για κάθε μάθημα γίνεται από τον διδάσκοντα και σε περίπτωση που το μάθημα διδάσκεται από περισσότερους του ενός καθηγητές γίνεται μετά από συνεργασία μεταξύ τους».
Οι μαθητές δεν χρειάζεται να αποστηθίσουν κάποια «εξεταστέα ύλη» για τις εξετάσεις, αλλά να προετοιμάσουν εξεταστέα «θέματα», όπως αυτά ορίζονται στο ΠΣ και συγκεκριμένα στη στήλη «Αξιολόγηση» του Προγράμματος. Όπως έχουμε κατ’ επανάληψη επισημάνει, κατά τη διδασκαλία δεν αποκλείεται, όπου χρειάζεται, να ορίζεται κάποιο θεμελιώδες πληροφοριακό υλικό. Όμως, το υλικό αυτό δεν είναι η «εξεταστέα ύλη» του μαθήματος ούτε προορίζεται για αποστήθιση αλλά μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την παραγωγή ερωτήσεων που ενεργοποιούν την κριτική και δημιουργική σκέψη. Με το ίδιο πνεύμα προσεγγίζουμε το υλικό που υπάρχει στους Φακέλους μαθήματος, το οποίο δεν χρειάζεται να αποστηθίσουν οι μαθητές αλλά μπορεί να αξιοποιηθεί για την παραγωγή ερωτήσεων κριτικής ανάπτυξης. Για να εννοηθεί το πνεύμα και η διαδικασία αυτής της μορφής αξιολόγησης, ας σκεφτούμε τον τρόπο που εξετάζονται τα μαθήματα γλώσσας και λογοτεχνίας, δεδομένων των διαφορών που υπάρχουν.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η «εξεταστέα ύλη» αφορά σε «διδακτικά θέματα» και όχι σε ορισμένη ποσότητα κειμενικού υλικού. Επομένως, ενώ τα διδακτικά θέματα που θα οριστούν χρειάζεται να είναι τα 2/3 της διδακτέας, το υλικό που οι μαθητές θα συμβουλευτούν για τις εξετάσεις μπορεί να είναι εξαιρετικά σύντομο.
Γ. Οργάνωση του διαγωνίσματος – Τύποι ερωτήσεων:
Σε όλους τους τύπους Λυκείου, η εξέταση περιλαμβάνει δύο ομάδες θεμάτων με υποθέματα διαβαθμισμένης δυσκολίας.
α) Η πρώτη ομάδα αποτελείται από δύο θέματα, με ερωτήσεις αντικειμενικού τύπου διαφόρων ειδών και διαβαθμισμένης δυσκολίας, με τις οποίες ελέγχεται τόσο η κατοχή των αναγκαίων γνώσεων ή στοιχείων όσο και η κατανόησή τους. Το πρώτο θέμα περιλαμβάνει πέντε (5) ερωτήσεις αντικειμενικού τύπου και βαθμολογείται με είκοσι πέντε (25) μονάδες (5.5=25). Οι ερωτήσεις μπορεί να είναι του τύπου πολλαπλής επιλογής (ερώτηση επιλογής της σωστής απάντησης, ερώτηση πολλαπλής επιλογής ή πολλών επιλογών), ορθής ταξινόμησης/κατάταξης στοιχείων, αντιστοίχισης, συμπλήρωσης κενού, του τύπου διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου «σωστό-λάθος». Το δεύτερο θέμα περιλαμβάνει δύο (2) ερωτήσεις σύντομης απάντησης και βαθμολογείται με είκοσι πέντε (25) μονάδες. Στην πρώτη τάξη του Ημερήσιου ΓΕ.Λ. και στην Α΄ και Β΄ τάξη του Εσπερινού ΓΕ.Λ. η πρώτη ερώτηση βαθμολογείται με δεκατρείς (13) μονάδες και η δεύτερη με δώδεκα (12) μονάδες. Στη Β΄ τάξη του Ημερήσιου ΓΕ.Λ., στην Γ΄ και Δ΄ τάξη του Εσπερινού ΓΕ.Λ. και στην Α΄ και Β΄ τάξη του ΕΠΑ.Λ. η πρώτη ερώτηση βαθμολογείται με δέκα (10) μονάδες και η δεύτερη με δεκαπέντε (15) μονάδες. Το θέμα αυτό συνδυάζει ζητήματα αντικειμενικής αξιολόγησης (απλή γνώση) και κατανόησης, τα οποία προϋποθέτουν τη δυνατότητα κατανόησης και συσχέτισης των πληροφοριών. Η συσχέτιση των πληροφοριών και εννοιών περιορίζει τις αδυναμίες των ερωτήσεων κλειστού ή αντικειμενικού τύπου και δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να συνθέτουν απαντήσεις με ακρίβεια και πληρότητα. Το θέμα αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεσαίας δυσκολίας, εφόσον η απάντηση απαιτεί τον συνδυασμό απάντησης αντικειμενικού τύπου και ανοικτής περιορισμένης απάντησης.
β) Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει δύο θέματα με αντίστοιχες ερωτήσεις ευρύτερης ανάπτυξης, με τις οποίες ελέγχεται η ικανότητα συνθετικής και κριτικής ανάλυσης αλλά και διασύνδεσης γνώσεων, γεγονότων και διαδικασιών που απέκτησαν οι μαθητές. Το πρώτο θέμα περιλαμβάνει μία (1) ερώτηση και βαθμολογείται με είκοσι πέντε (25) μονάδες. Το δεύτερο θέμα περιλαμβάνει επίσης μία (1) ερώτηση και βαθμολογείται με είκοσι πέντε (25) μονάδες. Με τις ερωτήσεις αυτές, οι οποίες αφορούν σε γνώσεις και ανώτερες γνωστικές δεξιότητες, ελέγχεται η ικανότητα των μαθητών να κατανοούν, να αναλύουν, να ερμηνεύουν και να διασυνδέουν ιστορικές και θεολογικές γνώσεις σχετικά με την πίστη, τη λατρεία και τη ζωή της Εκκλησίας, καθώς και σχετικά με το θρησκευτικό φαινόμενο εκτός Εκκλησίας, και, συνακόλουθα, να επεξεργάζονται κριτικά και να προεκτείνουν τις γνώσεις τους. Στις ερωτήσεις αυτής της ομάδας μπορεί να δίνονται πηγές πληροφοριών (π.χ. κείμενο, εικόνα κ.ά.), εφόσον δεν ελέγχεται η δηλωτική γνώση, για να υλοποιηθούν αποδοτικότερα τα παραπάνω. Οι ερωτήσεις ανοικτής και εκτεταμένης ανάπτυξης θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μεσαίας δυσκολίας, εφόσον οι απαντήσεις σε αυτές προϋποθέτουν αναπαραγωγή, επεξεργασία και σύνθεση γνώσεων με πληρότητα, σαφήνεια και ακρίβεια. Σημειωτέον ότι οι ερωτήσεις απαιτούν ευσύνοπτες απαντήσεις, στο πλαίσιο του διαθέσιμου χρόνου, ενώ η υπέρβαση των ενδεικτικών ορίων δεν συνεπάγεται αρνητική βαθμολόγηση.
Δ. Χρήσιμες επισημάνσεις:
Οι ερωτήσεις πρέπει να θεμελιώνονται στον τρόπο που κάναμε το μάθημά μας και να απορρέουν από αυτόν. Για παράδειγμα, εάν κατά τη διδασκαλία επεξεργαστήκαμε ένα διδακτικό θέμα με τη βοήθεια ενός κειμένου, μιας εικόνας ή άλλου υλικού, με τον ίδιο τρόπο θα αξιολογήσουμε αυτό το θέμα. Στο πλαίσιο αυτό, ειδικά στα θέματα της δεύτερης ομάδας, μπορούμε να δώσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο, δηλαδή την αφετηριακή πληροφορία, και στη συνέχεια να ζητήσουμε από τους μαθητές να επεξεργαστούν δεδομένα, να κάνουν κρίσεις, να αναπτύξουν ιδέες, κλπ.
Η αξιολόγηση στοχεύει στον έλεγχο της κατανόησης και κυρίως ανώτερων γνωστικών δεξιοτήτων και όχι τόσο στην ανάκληση γνώσεων και την αποστήθιση. Σύμφωνα με αυτό το πνεύμα, χρειάζεται προσοχή ειδικά στις ερωτήσεις της πρώτης ομάδας ώστε αυτές να στοχεύουν, όσο είναι εφικτό, στην κριτική και δημιουργική σκέψη και όχι απλώς στην αξιολόγηση της μνήμης του μαθητή. Ορισμένοι τύποι ερωτήσεων (π.χ. αντιστοίχισης), ίσως, μειονεκτούν έναντι άλλων στο ζήτημα αυτό.
Με συναδελφικούς χαιρετισμούς,
Γεώργιος Στριλιγκάς
Σχολ. Σύμβουλος Θεολόγων