ΘΕΟΛΟΓΟΙ ΚΡΗΤΗΣ - THEOLOGOI-KRITIS.SCH.GR

ΚΕΤΙΚΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Θεολόγος-Φιλόλογος, Μ.Δ. Ιστορικής Θεολογίας,

Δ/ντής Γυμνασίου Πέλλας

Πολλές είναι οι πτυχές της ιστορίας του Τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού με τις οποίες μπορεί να καταπιαστεί ένας φιλότιμος μελετητής της Τουρκοκρατίας. Σε περιόδους όμως γενικότερου αναθεωρητισμού σε πολλά ζητήματα της Ιστορίας του τόπου μας, καλόν θα ήταν να σταθεί κάποιος σε πτυχές της Τουρκοκρατίας, που κατά κανόνα, για διάφορους λόγους, δεν είναι τόσο «δημοφιλείς». Το φαινόμενο των Εξισλαμισμών είναι μία από αυτές τις πτυχές. Έχει ιδιαίτερο κατά τη γνώμη μας ενδιαφέρον, και η μελέτη του είναι αρκετά χρήσιμη στον παροντικό χρόνο, για μια οποιαδήποτε σοβαρή ερμηνευτική προσέγγιση σημαντικών πολιτικά καταστάσεων στην ευρύτερη βαλκανική μας αυλή. Στη δική μας περίπτωση θα ασχοληθούμε, στα πλαίσια ενός άρθρου, με το φαινόμενο των Εξισλαμισμών στα γεωγραφικά όρια  της Μακεδονίας.

Ο εξισλαμισμός ατόμων ή  πληθυσμιακών ομάδων, στο δίκαιο του Ισλάμ, ήταν πρακτική και επιλογή πρωτίστως ως φυσική κατάληξη μετά από μια βίαιη κατάκτηση. Έτσι, όταν τον Μάρτη του 1430 οι Τούρκοι κατελάμβαναν οριστικά τη Θεσσαλονίκη, ο τούρκος χρονικογράφος της εποχής Ασίκ Πασά Ζαντέ μας κατέγραψε την γενικότερη αντίληψη για την κατάκτηση της πόλης, όπως την εκφράζει ο νικητής Σουλτάνος Μουράτ Β΄ (1421-1451), όταν τον παρουσιάζει να λέει στους στρατιώτες του: « Ε , Γαζήδες (= ιεροί πολεμιστές του Ισλάμ)  δεν υπάρχει πιο μεγάλη ευτυχία για τους Γαζήδες αν διαγουμίσουν ένα κάστρο και με τη δύναμη του σπαθιού τους φέρουν τους ειδωλολάτρες στο Ισλάμ!» ¹ . Η αντίληψη αυτή ήταν ένας από τους βασικούς ιδεολογικούς και πολιτικούς άξονες πάνω στους οποίους κινήθηκαν οι  τουρκικές κατακτήσεις, κυρίως την περίοδο της εξάπλωσης και της εδραίωσης των Οθωμανών. Οι δοριάλωτες άλλωστε πόλεις στη λογική του Ισλάμ ήταν προφανές πως πλέον θα βρίσκονταν στο απόλυτο έλεος και την όποια διάθεση του κατακτητή τους.  Από την ελληνική πλευρά, ο χρονικογράφος της άλωσης της Θεσσαλονίκης και αυτόπτης μάρτυς, Ιωάννης Αναγνώστης, μας πληροφορεί πως οι Τούρκοι στην προσπάθειά τους να πάρουν την πόλη με συμβιβασμό και συνθηκολόγηση πρότειναν στους Θεσσαλονικείς «ελευθερία... και φιλοτιμίας ετέρας». Πέρα από την «ελευθερία» που πρόσφεραν, οι «φιλοτιμίες» για τις οποίες γίνεται λόγος ξεκαθαρίζουν ως περιεχόμενο αν σταθούμε στον Ντουγρά (= προνομιακό ορισμό) του κατακτητή των Ιωαννίνων Σινάν Πασά, τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου, προς τους κατοίκους των Ιωαννίνων. Σύμφωνα μ’ αυτόν υπόσχονταν στους Γιαννιώτες  πως αν παραδίδονταν με το καλό «…να μηδέν έχετε κανέναν φόβον μήτε αιχμαλωτισμόν, μήτε πιασμόν παιδίων, μήτε εκκλησίας να χαλάσωμεν, μήτε μασγίδι (= μετατροπή χριστιανικού ναού σε μουσουλμανικό τέμενος- τζαμί) να ποιήσωμεν…»². Έτσι προβάλλει αμυδρά το παιδομάζωμα, γνωστή πρακτική εξισλαμισμού, και στην περίπτωση της Μακεδονίας  σχεδόν παράλληλα με την κατάκτησή της. Η παλαιότερη μάλιστα αναφορά σε παιδομάζωμα στο χάρο της Μακεδονίας γίνεται από τον Ισίδωρο Γλαβά, αρχιεπίσκοπο της Θεσσαλονίκης, σε μια ομιλία του που απευθύνει προς το ποίμνιο του το Φεβρουάριο του 1395. Αφορμή γι’ αυτή την ομιλία, και την διεκτραγώδηση των συνεπειών του παιδομαζώματος για τα παιδιά και τους γονείς τους, παίρνει ο Ισίδωρος ακριβώς μετά από το άκουσμα της διαταγής για παιδομάζωμα που εκδίδει ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α΄ (1389-1403), στην κατοχή του οποίου βρέθηκε προσωρινά την περίοδο αυτή η Θεσσαλονίκη³.

Στη Μακεδονία συναντάμε διάφορες μορφές εξισλαμισμών, στους 5 αιώνες τουρκικής κατοχής που γνώρισε  η περιοχή. Χρησιμοποιώντας κανείς ως κριτήριο τη βούληση εκείνων που εξισλαμίστηκαν, βρίσκουμε είτε βίαιους είτε και αυθόρμητους. Χρησιμοποιώντας ποσοτικά μεγέθη, συναντούμε μεμονωμένες ατομικές ή και ομαδικές περιπτώσεις. Αν χρησιμοποιήσει κανείς εθνοτικά χαρακτηριστικά, θα βρει  πάμπολλες περιπτώσεις Ελλήνων, Εβραίων, Σλάβων αλλά ακόμη και Φραγκολεβαντίνων. Συμπαγείς πληθυσμούς εξισλαμισμένων συναντάμε στη Δυτική Μακεδονία. Είναι οι γνωστοί και ως Βαλαάδες -η λέξη προέκυψε πιθανότατα από το Vallahy (μα το Θεό, στ’ όνομα του Θεού)- συγκεντρωμένοι κυρίως στις περιοχές Βοΐου και Γρεβενών. Οι Βαλαάδες κατά τον Dawkins ανήκουν στην περίπτωση του ατελούς προσηλυτισμού στο Ισλάμ⁴. Σ’ αυτό συνηγορούσε το γεγονός πως είχαν διατηρήσει, μέχρι και την αναχώρησή τους από τη Μακεδονία με την Ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924, τόσο την ελληνική τους γλώσσα όσο και σημαντικό πλήθος  εθίμων της λαϊκής παράδοσης του Ελληνισμού, από τον οποίο και αποκόπηκαν ουσιαστικά με τον βαθμιαίο εξισλαμισμό τους. Συμπαγείς πληθυσμούς εξισλαμισμένων συναντάμε επίσης στην περιοχή Αλμωπίας (Καρατζόβας-Νότιας), στην  πλειοψηφία τους προερχόμενους από Βλάχους και σλαβόφωνους. Και αυτοί οι πληθυσμοί προσχώρησαν στο Ισλάμ βαθμιαία και με αποκορύφωση την περίοδο μετά τα μέσα του  17^ου αιώνα. Στην περίπτωση μάλιστα των κατοίκων της Νότιας, η  μοναδική στα χρονικά εξωμοσία του φερόμενου ως επισκόπου Ιωάννη -κατ’ άλλους Αλεξάνδρου- μαζί με το μικρό χριστιανικό ποίμνιο της περιοχής, ακόμη και ως θρύλος, έχει την ιδιαίτερή του σημασία, καθώς αναδεικνύει μεταξύ των άλλων πτυχών του ζητήματος των εξισλαμισμών και το μέγεθος της τραγικότητάς του⁵.

Η άλλη συμπαγής ομάδα εξισλαμισμένων στη Μακεδονία ήταν οι ομάδες των Ντονμέδων Εβραίων της Θεσσαλονίκης (Donme=εξωμότης, αποστάτης της πίστεως). Την αποκορύφωση των εξισλαμισμών των Εβραίων της Θεσσαλονίκης τη συναντάμε μετά τη δράση του Σαμπατάϊ Σεβή (1626-1676), γνωστού στην ιστορία της περιόδου και ως ψευτομεσσία. Όταν μάλιστα κάτω από την πίεση του Σουλτάνου ο Σαμπατάϊ Σεβή έγινε μουσουλμάνος, πολλοί οπαδοί του στη Θεσσαλονίκη τον ακολούθησαν προσχωρώντας στο Ισλάμ⁶.

Ατομικές περιπτώσεις εξισλαμισμών μπορούμε να συναντήσουμε κυρίως σε χρονικά, όπως του Παπασυναδικού στις Σέρρες, στα Αρχεία των Ιεροδικείων Βέροιας και Θεσσαλονίκης, σε περιηγητές, στα συναξάρια των Νεομαρτύρων και σε απλές ενθυμήσεις. Μία προσεκτική καταγραφή αυτών των περιπτώσεων μας δείχνει πως το φαινόμενο των εξισλαμισμών στη Μακεδονία ακολουθεί ανάλογες παριπτώσεις εξισλαμισμών και σε άλλες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με αυτές βλέπουμε πως και στη Μακεδονία παρουσίαζε έξαρση στις περιόδους των Τουρκο-Βενετικών πολέμων, των πολέμων των Τούρκων με τη Ρωσία και γενικά μετά από περιόδους πολεμικών ή επαναστατικών αναστατώσεων. Δεν έλειψαν φυσικά και οι εξισλαμισμοί σε ειρηνικές περιόδους. Στις περιπτώσεις αυτών των εξισλαμισμών το κίνητρο ήταν πρώτα η κοινωνική και οικονομική αναρρίχηση και μετά η βία ή ο φόβος. Στις περιπτώσεις των εξισλαμισμών που αυξάνονται μετά από περίοδο γενικότερης πολεμικής αναστάτωσης το κίνητρο πρώτα είναι ο φόβος, είτε των αντεκδικήσεων είτε των αντιποίνων, και όχι η κοινωνική ή οικονομική ανέλιξη. Οι εξισλαμισμένοι πληθυσμοί των Μογλενών (Αλμωπίας) και της Νότιας είχαν την προσωνυμία «Kilistan Donme» (εκείνοι που με τη βία του σπαθιού στράφηκαν και έγιναν μουσουλμάνοι). Η προσωνυμία από μόνη της μας δείχνει κάτω από ποιες συνθήκες εξισλαμίστηκαν αυτοί οι άνθρωποι και έτσι χάθηκαν οριστικά τόσο για την Εκκλησία όσο και για τον Ελληνισμό.

Κλείνοντας αυτή τη σύντομη περιήγηση στο ζήτημα των εξισλαμισμών, αξίζει να σημειώσουμε, επιστρέφοντας στη αφετηρία αυτού του άρθρου, πως στη Μακεδονία έχουμε  την τελευταία αναφορά παιδομαζώματος στην Ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μάλιστα αυτή στάθηκε πιθανότατα η αιτία να σταματήσει οριστικά η πρακτική αυτή στρατολόγησης χριστιανοπαίδων από τους Τούρκους. Έτσι, το 1705 όταν ήρθαν στη Νάουσα Τούρκοι στρατολογητές με διαταγή του Μπεηλέρμεη της Ρούμελης για παιδομάζωμα, οι Ναουσαίοι αρνήθηκαν να παραδώσουν τους 50 νέους που τους αναλογούσαν, επαναστάτησαν και κατέφυγαν στα βουνά. Το γεγονός αυτό στάθηκε τελικά ίσως η αφορμή να σταματήσει να εφαρμόζεται πλέον αυτός ο θεσμός, τουλάχιστον συστηματικά,  στην Οθωμανική αυτοκρατορία⁷.

Βιβλιογαφικές Παραπομπές

1. Άμαντος Κωνσταντίνος, οι προνομιακοί ορισμοί του μουσουλμανισμού υπέρ των χριστιανών, «Ελληνικά», 9, 1939, σ. 119-120.
2. Τσάρας Γιάννης, Η τελευταία άλωση της Θεσσαλονίκης (1430), Θεσσαλονίκη 1985, σ. 119.
3. Χρυστοφορίδης Χ Βενυζέλος, Ισιδώρου Γλαβά περιστασιακές ομιλίες, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 36.
4. Dawkins R. M ,The Crypto-Christianw of Turkey, “Byzantion” τ. 8 (1932), σ. 268.
5. Παπαγεωργίου Ν. Πέτρος, Οι εξισλαμισμοί του Μακεδονικού χωριού «Νοτίων». Ανέκδοτος Ιστορική Παράδοση του ΙΗ΄ αιώνα, Μ.Η.Σ 1909,σσ.91-92 - Μόδης Γεώργιος, μακεδονικές Ιστορίες, τ.12^ος, Αθήνα 1965, σ. 228.
6. Βακαλόπουλος Ε. Απόστολος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 236 - Χασιώτης Ιψάννης, η Θεσσαλονίκη την Τουρκοκρατία, «Νέα Εστία» τευχ.1403, σ. 163, Αθήνα 1985.
7. Duglas Dakin, Η Ενοποίηση της Ελλάδος 1770-1923, σ. 65 - Βασδραβέλης Ιωάννης, Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνες 1796-1832,Θεσσαλονίκη, 1950, σ. 245-246 - Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, τ. Β, σ. 113-114.