ΘΕΟΛΟΓΟΙ ΚΡΗΤΗΣ - THEOLOGOI-KRITIS.SCH.GR

ΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

  • Μεγαλύτερο μέγεθος γραμματοσειράς
  • Προκαθορισμένο μέγεθος γραμματοσειράς
  • Μικρότερο μέγεθος γραμματοσειράς
Αρχική Αρθρογραφία Η ταπείνωση στο κυριακοδρόμιο του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά

Η ταπείνωση στο κυριακοδρόμιο του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά

E-mail Εκτύπωση

Η ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ ΣΤΟ ΚΥΡΙΑΚΟΔΡΟΜΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΤΡΙΩΔΙΟΥ

Του Μιχαήλ Τσακιράκη

Καθηγητή Θεολόγου στο 1ο Γυμνάσιο Αγ. Νικολάου

1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: Η ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ

Τι εστί ταπείνωση και πώς επιτυγχάνεται; Ο άγιος Ιωάννης Κλίμακος συνέγραψε το ασκητικό του έργο, ως άλλη κλίμακα του Ιακώβ, σε 30 μέρη, όπως τα 30 έτη του αφανούς βίου του Κυρίου, έχοντας πηγές του την ΑΓ και την προσωπική του πνευματική πείρα και διεκδικώντας απόλυτη φιλαλήθεια (Κ. Κρουμπάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, μετάφρ. Γ. Σωτηριάδη, τ.1,283, Αθήναι 1974).  Κατά τον Άγιο Ιωάννη (συγγραφέα) της Κλίμακος και τους λόγους Ε΄, ΚΒ΄ και ΚΕ΄ (Περί μετανοίας, υπερηφανείας και ταπεινοφροσύνης αντίστοιχα) παρατηρείται ότι: «απόδειξη πως έσβησε το χρέος των αμαρτιών μας είναι το να θεωρούμε πάντοτε χρεώστη τον εαυτό μας και σημείο πραγματικής μετανοίας το να θεωρούμε τον εαυτό μας άξιο για όλες τις θλίψεις που μας συμβαίνουν, αλλά πρόσεχε! Πρόσεχε καλά! Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να επιστρέψουμε από τον ίδιο δρόμο που πλανηθήκαμε, αλλά από άλλο συντομότερο, από το δρόμο δηλαδή της ταπεινώσεως» (Ε΄,ό.π.,σ.132,22,24 και 27).

Για να φτάσουμε όμως εκεί προηγείται η πάλη με την υπερηφάνεια, γιατί «υπάρχουν άνθρωποι που ευχαριστούν το Θεό με το στόμα και ταυτόχρονα κομπάζουν με το εσωτερικό τους φρόνημα και αψευδής μάρτυρας τούτου εκείνος ο Φαρισαίος που έλεγε καυχώμενος στο Θεό: Σε ευχαριστώ Θεέ μου,… Λουκ. 18,11. Αλλά, αν υποθέσουμε ότι είναι δώδεκα τα πάθη της ατιμίας, και αγαπήσει κάποιος ολόψυχα την οίηση -υπερηφάνεια- αυτή λοιπόν είναι ικανή να αναπληρώσει και τα υπόλοιπα έντεκα» (ΚΒ΄,σ.247,4 και 6). Αναλύοντας το πρόβλημα βλέπουμε ότι «ντροπή είναι να καμαρώνει κανείς με ξένα στολίδια, όπως και εσχάτη ανοησία να καμαρώνει για τα χαρίσματα που του έδωσε ο Θεός, κι ανάλογα, όσες αρετές κατόρθωσε χωρίς το νου και όσες νίκες χωρίς το σώμα είναι δικές του, αφού και το νου και το σώμα μάς το χάρισε Εκείνος». Και πάλι μηδένα προ του τέλους μακάριζε… (ί.μ., 248-9,15,16 και 17). «Όμως τη λήθη των αμαρτημάτων την προκαλεί η υπερηφάνεια, γιατί η ενθύμησή τους προξενεί ταπεινοφροσύνη. Κι αν ρωτούσαμε την υπερηφάνεια πώς ενεργείται, θα μας έλεγε ότι γεννά όλα τα πάθη που αντιστρατεύονται στην ταπεινοφροσύνη. Αν όμως κατηγορείς τον εαυτό σου ενώπιον του Κυρίου, ειλικρινά μας νίκησες, γιατί η οσία ταπείνωση ψάλλει την ωδή της νίκης: άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται, ίππον και αναβάτην έρριψεν εις θάλασσαν (Εξοδ. 15,1) και εις άβυσσον ταπεινώσεως»(ΚΒ, 251-2,΄28).

Φτάσαμε ασφαλώς στην αγία ταπείνωση που «αρχίζει όταν νιώσουμε κόπο και μίσος για κάθε ανθρώπινη δόξα και έπαινο και κάθε καλό που εκτελούμε θεωρούμε μηδέν και όσα περισσότερα χαρίσματα διαθέτουμε τα βλέπουμε ως αιτία μεγαλύτερης τιμωρίας, γιατί δεν τα αξίζουμε, κι έτσι ο νους ασφαλίζεται από τους κλέφτες κλεισμένος στο βαλάντιο –πορτοφόλι- της μετριοφροσύνης» (ΚΕ΄, 266,5). «Η μετάνοια λοιπόν φέρνει αληθινό πένθος,  όπως το αλεύρι με το νερό, που δίνουν μαζί τον άρτο, δηλαδή τη μακαρία ταπείνωση, που κορυφώνεται με την αναμφίβολη αμφιβολία για τα καλά μας έργα και η συνεχής έφεση για μάθηση» (ί.μ.,267-8,7και 8). «Απουσιάζει τότε μίσος, αντιλογία και απειθαρχία, εκτός αν πρόκειται για θέματα πίστεως» (9), και «κυριαρχεί ηπιότητα, προσήνεια, ευκατάνυκτο, ευσπλαχνία, γαλήνη, χαρά, ευκυβερνησία, αλυπία, αγρύπνια, άοκνο, απάθεια, γιατί εταπεινώθην και έσωσέ με ο Κύριος –ψαλμ.114,6» (268-9,10 και 14).

«Άλλο πράγμα να περηφανεύεται κανείς, άλλο να μην περηφανεύεται και άλλο να ταπεινώνεται, άλλο να κρίνει τους άλλους, άλλο να μην κατακρίνει τον εαυτό του και άλλο, αν και αθώος, να κατακρίνει συνέχεια τον εαυτό του, γιατί η ταπείνωση είναι θεϊκή σκέπη που σκεπάζει τα μάτια μας να μη βλέπουμε τα κατορθώματά μας, που ανήκει μόνο στους ορθοδόξους χριστιανούς, και μάλιστα σε όσους εξ αυτών έχουν καθαρθεί από τα πάθη» (270-1 και 273,17,25 και 31).

«Εκείνος που αγωνίζεται να φτάσει στο ακύμαντο λιμάνι της ταπεινώσεως θα επιδιώκει συνεχώς να το πετύχει με τη βοήθεια του Θεού, με τρόπους ταπεινότερους και πιο περιφρονημένους καθώς και με διάφορους τρόπους και λόγια και σκέψεις και επινοήσεις και έρευνες και αναζητήσεις και επιτηδεύματα και τεχνάσματα και ευχές και προσευχές: θυμούμαστε τις αμαρτίες μας ή τα πάθη του Χριστού ή αυτοκατηγορούμαστε ή υφιστάμεθα πειρασμούς και ασθένειες και πταίσματα ή από έλλειψη χαρισμάτων αποκτάμε τη μητέρα των χαρισμάτων, ή αντίστροφα, όσα περισσότερα χαρίσματα έχουν, τόσο ταπεινώνονται» (273-4,33-4). «Σημείο βαθύτατης ταπείνωσης η προσποίηση της ενοχής για δήθεν αμαρτήματα, γιατί καλύτερα να λυπούμε τους ανθρώπους παρά το Θεό» (275,40-1). Αλλά, «επειδή αυτό είναι δύσκολο, τουλάχιστον ας ξενιτευόμαστε ασκούμενοι ανάμεσα σε ξένους και αγνώστους» (276,42).

«Για να ταπεινωνόμαστε έστω και ακούσια οικονόμησε ο Θεός να μη μπορούμε να δούμε τα τραύματά μας τόσο καλά όσο ο πλησίον, κι έτσι χρωστάμε τη θεραπεία σ’ αυτόν και στο Θεό κι όχι στον εαυτό μας, και επομένως ας αποστρέφεται ο καθένας το θέλημά του και ας υπακούει στους δασκάλους του» (276-7,48-9). «Κι όποιος ζητήσει τα κατώτερα θα κερδίσει τα ανώτερα, όπως ο τελώνης που ζήτησε συγχώρεση και κέρδισε και τη δικαίωση –σαν το ληστή στο Σταυρό…» (277,52). «Η ανόθευτη ταπείνωση υπάρχει όταν αμαρτάνουμε ακούσια» (278,53). «Ήμαρτον λέμε και αμέσως έρχεται η συγχώρηση… και, όπου ταπείνωση, εκεί έρχεται η μεγαλύτερη αρετή, η διάκριση, να ξεχωρίζουμε διαρκώς το θέλημα του Θεού» (280,63 και ΚΣΤ΄).

2. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΟΙ ΟΜΙΛΙΕΣ

Αφού θέσαμε το θεωρητικό πλαίσιο της παρούσης ερευνητικής εργασίας, προχωρούμε στο ερευνητικό μέρος. Η συλλογή των ομιλιών του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359) κατέχει μια από τις σημαντικότερες θέσεις στην ελληνική χριστιανική γραμματεία (ΕΠΕ, Γρηγορίου Παλαμά, Έργα, τ.9, Θεσσαλονίκη 1985,7). Μιλούσε διαρκώς, και δις ημερησίως, αλλά οι συγκεκριμένες ομιλίες του εγκαινιάστηκαν από θαύμα, όταν με όραμα έλαβε το χάρισμα του λόγου στην Ι.Μ. Μεγίστης Λαύρας (8) το 1334 μ.Χ.- ήδη διανύων την 4η δεκαετία του βίου του- 38 ετών! Εξεφωνήθησαν και στην Βασιλεύουσα και στην συμπρωτεύουσα, εκτός όσων ανήκουν στο Άγιο Όρος. Στηρίζονται  στο ευαγγέλιο της ημέρας ή το εορταζόμενο γεγονός και δεν περιορίζονται στην απλή ερμηνεία και ανάλυση κειμένου, αλλά ακολουθώντας αριστοτεχνικά εισάγοντα θέματα μέσω δομημένων αυτοτελών προοιμίων και –αποφεύγοντας πολλά δογματικά, εκτός όπου χρή βάσει των αγίων πατέρων- με τυπολογική και με συμβολική μέθοδο αναπτύσσουν πνευματικές-ηθικές πλευρές του βίου, ώσπου με αναγωγή φτάνουν σε απροσδόκητα θέματα, απαλλαγμένα ρητορικών σχημάτων, αλλά διατηρώντας την υψηλή λαμπρότητα(ΕΠΕ,9,11-2) και αποφεύγοντας τα υπερβολικότερα σφάλματα της βυζαντινής ρητορικής (Κ. Κρουμπάχερ, ό.π., 202).

Ενδεικτικά επισημαίνουμε τον τρόπο αυτογνωσίας, αυτομεμψίας, αυτοκατηγορίας, επίγνωσης αληθείας και ασφαλώς ταπείνωσης που επιτυγχάνει με τους αναγωγικούς τριπλούς συλλογισμούς του εν είδει κλιμακωτού σχήματος πολλαχού:

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΡΙΩΔΙΟΥ

2.1 Τελώνου και Φαρισαίου:

2.1.1 Ο τελώνης ζει στον πυθμένα της αμαρτίας και ελαφρώνεται απλώς με ένα ταπεινό ειλικρινή λόγο κι αυτό σύντομο –τη μονολόγιστη δέηση, που είναι και το αποτελεσματικότερο είδος προσευχής- και δικαιώνεται…

2.1.2 Ο Φαρισαίος για ένα του υπερήφανο λόγο καταδικάζεται …

2.1.3 Η ταπείνωση ανεβάζει στη δικαιοσύνη, ενώ η υπερηφάνεια κατεβάζει στο βυθό της αμαρτίας, Κύριος υπερηφάνοις αντιτάσσεται και ταπεινοίς δίδωσι χάριν (παροιμ.3,3) και ανδρείο είναι όταν κανείς, αφού αμαρτήσει, διαφύγει με τη μετάνοια, και πάντως όταν γλιτώνουμε είναι δωρεά του Θεού και να ταπεινωνόμαστε, αφού άλλωστε η ταπείνωση που συνίσταται μέσω μετάνοιας ανεβάζει τον πιστό ως το Θεό και τον συνάπτει μαζί Του ως δίκαιο για την ευγνώμονα προαίρεσή του. Εμείς, που ούτε την ταπείνωση του τελώνη έχουμε, ούτε καν τα καλά έργα του Φαρισαίου, αλλά και οικειοποιούμαστε τα ξένα και ζητάμε και αυτοδικαίωση, τι θα πάθουμε;

2.2 Ο σεσωσμένος άσωτος

2.2.1.1 Όποιος πεινά ψάχνει να βρει έστω κι ένα κομματάκι ψωμί και, οπουδήποτε κι αν το βρει, χαίρεται τόσο όσο πονούσε πριν.

2.2.1.2 Όποιος έχει πνευματική πείνα, δηλαδή στέρηση και συγχρόνως όρεξη για πνευματική τροφή, ψάχνει όποιον έχει από το Θεό το χάρισμα της διδασκαλίας, κι αν τον βρει, τρέφεται με το σωτήριο λόγο

2.2.1.3 Υπάρχουν όμως και κάποιοι που από πολυήμερη ατροφία έχασαν την όρεξη της τροφής και, αν και έχουν το δάσκαλο, δυσανασχετούν ακόμα και με την ακρόαση της διδασκαλίας ή, αν στερούνται διδασκάλου, αμαρτάνουν περισσότερο κι από τον άσωτο, που συναισθάνθηκε τη στέρηση και επανήλθε μετανιωμένος ανεβαίνοντας στα θεία χαρίσματα.

Και πάλι (ί.μ.):

2.2.2.1 Αναφέρει τις θείες ψυχοσωματικές δωρεές μέχρι και της ΠΔ.

2.2.2.2 Αναφέρει τις θείες δωρεές της ΚΔ.

2.2.2.3 Αναφέρει τις θείες δωρεές της Δευτέρας Παρουσίας.

Ή αλλιώς:

(ό.π.)1 Μας πρόσφερε το σύμπαν, ώστε να αναγόμαστε από τα αισθητά στα νοητά και να έχουμε νόμο έμφυτο και δάσκαλο τη συνείδηση.

2 Μας τοποθέτησε αγγέλους φύλακες, πατέρες και προφήτες οδηγούς στην πίστη, σημεία και τέρατα και γραπτό νόμο να οδηγεί στον άγραφο και –επειδή όλα τα περιφρονήσαμε-

3 Μας έδωσε για να σωθούμε τον εαυτό Του και ως δάσκαλό μας.

2.3 Η Δευτέρα Παρουσία

2.3.1 Η μια Κυριακή είναι του Ασώτου, η απερίγραπτη φιλανθρωπία του Θεού σε μας, έλεος, μακροθυμία και συγγνώμη.

2.3.2 Αυτή η Κυριακή είναι της φρικωδέστατης Δευτέρας Παρουσίας και κρίσεως του Θεού, ανταπόδοση ανελέητη.

2.3.3 Κι αν αυτά και μόνο λεγόμενα και μάλιστα συγκαταβατικά γεμίζουν την ψυχή των συνετών ακροατών με φρίκη και δέος, ποιος θα βαστάξει τότε που θα τελούνται όλα αυτά; Πόσο άξιοι πρέπει να είμαστε τότε; Και ασφαλώς οι άπιστοι και οι άδικοι απειλούνται δεινότερα… αλλά εμείς δεν είμαστε από αυτόν τον κόσμο.

Ή πάλι (ί.μ.) όσα θα συμβούν κατά τη Δευτέρα Παρουσία:

1 Είναι απόρρητα και ανώτερα της ανθρώπινης αίσθησης.

2 Ο Διδάσκαλος που μας τα διδάσκει είναι και Παντογνώστης και Κριτής αλλά συγκαταβαίνοντας στα ανθρώπινα μέτρα

3  προσφέρει σύμμετρα λόγια: εισαγωγικά μιλά για αστραπές και νεφέλες και σάλπιγγα και θρόνο και όλα καινά, ουρανούς και γη, αφού τα παρόντα θα αλλοιωθούν

Και ανάλογα (ί.μ.):

1 έδωσε Πατέρες, σημεία, νόμο, αγγέλους

2 επειδή ήταν ανίσχυρα από την ασυγκράτητη ορμή της κακίας μας, κατέβηκε ο ίδιος, έζησε, έπαθε, αναστήθηκε και αναλήφθηκε και απέστειλε αποστόλους, μάρτυρες, διδασκάλους, οσίους, αλλά και πάλι, μόλις είδε την κακία του αυτεξουσίου της προαιρέσεώς μας να κορυφώνεται μέχρι του Αντιχρίστου, γι’ αυτό

3 Θα κατέβει και πάλι από τον ουρανό με πολλή δόξα και δύναμη.

(2.4 Η Υπαπαντή του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού.

Τρεις οι τάξεις των σωζομένων:

2.4.1 Γάμος θεόδοτος

2.4.2. Έντιμη χηρεία

2.4.3 Αγαμία θεοφιλής)

2.5. Θεραπεία παραλυτικού

2.5.1 Ο παραλυτικός οδήγησε με την πίστη και τους συνοδούς του στο Χριστό.

2.5.2 Η ανθρώπινη δόξα απομάκρυνε τους Φαρισαίους από την πίστη.

2.5.3 Εμείς τώρα, που είδαμε πολύ μεγαλύτερα θαύματα με μόνη την επίκληση του ονόματός Του, ας Τον δοξάσουμε με έργα και με αυτοκριτική, εξομολόγηση, υπόσχεση αποχής και δέηση στο Θεό –συμβολικά: οι τέσσερις αίροντες τον κράββατον, δηλαδή το σώμα μας που αμαρτάνει, αφού ρίξουν κάτω τα κεραμίδια, δηλαδή αφού ταπεινωθούμε.

2.6. Του Τιμίου Σταυρού

Τρόποι σταύρωσης:

2.6.1 Φυγή από τον κόσμο και παράλληλα σωματική άσκηση.

2.6.2 Μελέτη της εντός ημών βασιλείας του Θεού.

2.6.3 Σταύρωση για τον κόσμο όσων την αξιώθηκαν, όπως ο Αβραάμ είδε την Αγία Τριάδα, που ακόμα δεν κηρυσσόταν.

Και πάλι (ί.μ.), του Τ. Σταυρού:

1 Ο λόγος

2  Το μυστήριο και

3  Ο τύπος

2.7 Τετάρτη Κυριακή των νηστειών

2.7.1 Ο πατέρας του δαιμονιζομένου απιστεί και επισημαίνει ότι οι μαθητές Του δεν μπόρεσαν να θεραπεύσουν το παιδί του.

2.7.2 Οι Ιουδαίοι βέβαια ευκαιρία έψαχναν και θα βλαστήμησαν.

2.7.3 Ο Ιησούς, ψυχοπαιδαγωγικότατα, αφού αποκαλεί, όχι τον πατέρα, αλλά τη γενιά, άπιστη… απευθύνεται στον υπεύθυνο της απραξίας των μαθητών Του και ρωτά τον άπιστο τη ρητορική ερώτηση πόσο καιρό είναι έτσι, για να ακούσει τον αυθάδη γονιό να λέει προκλητικά εγώ τους είπα –όχι παρακάλεσα κοκ- και αν μπορείς Εσύ, κάνε το καλά. Γι’  αυτό του λέει και πάλι, αν εσύ μπορείς να πιστέψεις, όλα γίνονται… Τότε μόνο επέρχεται η ίαση, όταν ομολογεί πως πιστεύει και ζητά τη βοήθειά Του να πιστέψει.

Και πάλι (ί.μ.):

1 Τούτο το πνεύμα εκπορεύεται εν προσευχή και νηστεία.

2  Και μάλιστα από όποιον έχει τη δύναμη

3 Από εμάς δεν απαιτεί να απελαύνουμε δαίμονες, αφού κάτι τέτοιο δε θα μας ωφελούσε, αλλά απαιτεί να απελευθερωθούμε από τα πάθη μας.

2.8. Πέμπτη Κυριακή νηστειών

Η θεάρεστη κι αληθινή νηστεία είναι σωματική που ενεργεί προς άλλα ψυχοφελέστερα:

2.8.1 Να τρώμε καθημερινά κι από λίγο –μακριά από λαιμαργία και γαστριμαργία- ανάλογη με τη δύναμη και σωματική κατάσταση, ως αρχή.

2.8.2 Ο σκοπός που νομοθετήθηκε όμως είναι η ψυχική κάθαρση, η απάθεια και η ταπείνωση.

2.8.3 Η ελεημοσύνη και η συνακόλουθη ψυχοσωματική ειρήνη.

2.9. Κυριακή Βαϊων

Για να σωθούμε χρειάζεται προσοχή:

2.9.1 περισσότερο από όσους σ’ αυτή τη ζωή ξεχωρίζουν για πλούτη κοκ.

2.9.2 λιγότερο από όσους είναι απλοϊκοί

2.9.3 έτσι κι εμείς ας νηπιάσουμε όλοι ανεξαρτήτως όχι στο νου αλλά στην κακία, μακάριοι οι μη ιδόντες και πιστεύσαντες.

3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Κλείνοντας θα λέγαμε συνωδά τούτοις ότι ο Άγιος Γρηγόριος, διακεκριμένη μορφή στη βυζαντινή γραμματεία, και μάλιστα στο παρόν Κυριακοδρόμιο, πετυχαίνει να μας οδηγήσει στην ταπείνωση και με τον ανωτέρω υποδειχθέντα τρόπο. «Παιδιόθεν» εφάνη η σχετική του ικανότητα, όταν θεωρήθηκε άξιος επαίνου κι απ’ αυτόν τον Αριστοτέλη, ομιλώντας μόλις δεκαεπταετής ενώπιον του αυτοκράτορος Ανδρονίκου Β΄ και πολλών επισήμων επιτυχώς, αλλά σχεδόν ευθέως εστράφη στον ιερό κλήρο και εικοσαετής εμόνασε οδηγώντας και τη λοιπή του οικογένεια στον ίδιο σωτήριο δρόμο, διακόπτοντας τις σπουδές (ΘΗΕ, τ.4, 776-7). Έλαμψε πάντως με το σύνολο συγγραφικό του έργο, όπου ξεχωρίζουν οι ομιλίες του ως σύνθεση ηθικού, λατρευτικού και κοινωνικού βίου με σωτηριολογικό επίκεντρο διαποτισμένο με τις αντιλήψεις του περί πνευματικής τελειώσεως (Π. Χρήστου, ό.π., 789). Προσπάθειά του μάλιστα υπήρξε μέσω των ομιλιών του αυτών, όσο εκλαϊκευμένων και αν είναι, όχι να χαμηλώσει το επίπεδο των δοκιμοτέρων ακροατών, αλλά να ανεβάσει το επίπεδο των απλουστέρων, και για τούτο ο λόγος του είναι μάλλον υψηλός (ΕΠΕ, ό.π., 9,11) και ενταυτώ  αποδεικνύουν το θερμό του ενδιαφέρον υπέρ του κοινού λαού (Κ. Κρουμπάχερ, ό.π., 202).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  • Γρηγορίου Παλαμά Έργα, ΕΠΕ, τ.9, Θεσσαλονίκη 1985
  • ΙΩΑΝΝΟΥ ΣΙΝΑΙΤΟΥ, ΚΛΙΜΑΞ, ΕΚΔ. Ι.Μ. ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΥ, 1989, Δ΄
  • Κ. Κρουμπάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, μετάφρ. Γ. Σωτηριάδη, τ.1, Αθήναι 1974
  • Π. Χρήστου, ΘΗΕ, τ.4,  Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς

 

Τελευταία Ενημέρωση στις Τετάρτη, 07 Μάρτιος 2012 21:25  

Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση
Διαφήμιση