Σε κάθε δύσκολη στιγμή της ζωής του ανθρώπου υπάρχει μία περίοδος πένθους. Περίοδος δύσκολη. Περίοδος αποφάσεων, που τις περισσότερες φορές είναι γρήγορες, επιπόλαιες και εσφαλμένες και μας οδηγούν σε νέους λαβύρινθους και αδιέξοδα. Ομοίως και στις κοινωνίες κάθε δύσκολη στιγμή της ιστορίας αποτελεί κι αυτή μια περίοδο πένθους.
Το πένθος αυτό το βιώνουν σχεδόν όλοι οι πολίτες, οι οποίοι αντιλαμβάνονται τα αδιέξοδα και τρέχουν γρήγορα σε νέες επιλογές. Και οι επιλογές αυτές φαίνονται κυρίως την στιγμή της ελεύθερης πολιτικής έκφρασης, την ημέρα των εκλογών. Εκεί εναποθέτουν τις προσδοκίες τους και τις ελπίδες τους για μια καλύτερη -μετά θάνατο- ζωή… Επιλογές όμως πρόχειρες και μικρής διάρκειας. Άραγε πώς φτάσαμε σήμερα στο σημείο να μιλούμε για το πένθος της ελληνικής κοινωνίας; Σύμφωνα με την πρωτοπόρο ψυχολόγο του πένθους Δρ Elisabeth Kubler-Ross, τα άτομα περνούν, κατά τη διάρκεια του πένθους, από πέντε διαφορετικά στάδια.
Πρώτο Στάδιο: Η άρνηση (Denial)
Η πρώτη αντίδραση μετά το άκουσμα των τραγικών ειδήσεων του χαμού του δικού μας ανθρώπου είναι η άρνηση. Ο όρος άρνηση περιγράφει την κατάσταση εκείνη κατά την οποία αναπτύσσεται ένα είδος αντίστασης απέναντι στο γεγονός του θανάτου, απορρίπτοντάς τον ως μη αληθές. Με απλά λόγια, κάποιος που βρίσκεται σε αυτό το στάδιο απλά δεν θα μπορεί να πιστέψει ότι το κοντινό του πρόσωπο έχει πεθάνει.
Στην κοινωνία οι πολίτες αδυνατούν να δεχτούν το τέλος ή την κρισιμότητα των ιστορικών καταστάσεων και επιλέγουν σχεδόν τις ίδιες πολιτικές οικογένειες ή στην καλύτερη των περιπτώσεων μεταβαίνοντας στην προηγούμενη. Είναι πάντως γεγονός ότι, όπως τα άτομα συνεχίζουν να πιστεύουν, τις περισσότερες φορές, ότι ο δικός τους άνθρωπος είναι ακόμη ζωντανός, έτσι και οι κοινωνίες συνεχίζουν να ζουν με την εντύπωση ότι τίποτε δεν χάθηκε και δεν χρειάζεται καμία αλλαγή (μεταρρύθμιση)!
Δεύτερο Στάδιο: Ο θυμός (Aggresion)
Ο πόνος του θανάτου μετατρέπεται σύντομα σε θυμό και επιθετικότητα. Σε αυτή τη φάση ο πενθών προσπαθεί να βρει κάποια υπαιτιότητα πίσω από τον θάνατο. Ψάχνει δεσμούς αίτιου-αιτιατού πίσω από τα φαινόμενα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος. Το στάδιο αυτό είναι ιδιαίτερα συναισθηματικά φορτισμένο και οι συναισθηματικές εκρήξεις είναι κάτι περισσότερο από αναμενόμενες. Ο θυμός οδηγεί σε λανθασμένες καταστάσεις και επιλογές.
Τι συμβαίνει στις κοινωνίες; Έρευνα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας επιχειρεί να δει τι ήταν αυτό που οδήγησε εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες να ψηφίσουν μια ακραία εθνικιστική οργάνωση. Θυμός και κοινωνική φόρτιση; Σύμφωνα με την έρευνα μία από τις βασικές παραμέτρους που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην άνοδο της Χρυσής Αυγής είναι η τοποθέτηση των Ελλήνων απέναντι στους μετανάστες, η οποία χαρακτηρίζεται σε γενικές γραμμές ως αρνητική. Η πλειονότητα των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η παρουσία τους βλάπτει την οικονομία και υποσκάπτει την πολιτισμική ζωή και ταυτότητα της χώρας.
Σε ότι αφορά την Ευρώπη τα πράγματα δεν είναι διαφορετικά. Σε όλη την Ευρώπη, οι πολίτες αισθάνονται εγκαταλειμμένοι από τα παραδοσιακά κόμματα και τους εκπροσώπους τους και δείχνουν συμπάθεια για τους λαϊκιστικούς σχηματισμούς.
Η άνοδος του ισλαμισμού εκλαμβάνεται ως απειλή και οδηγεί ολοένα και περισσότερο σε ακραίες επιλογές. Οι ευρωπαίοι πολίτες, όπως και οι Έλληνες, έχουν χάσει την πίστη τους στα πολιτικά πρόσωπα και τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ενώ τα ‘αφυδατωμένα’ πολιτικά κόμματα έχουν χάσει την επαφή τους με την πραγματικότητα. Είναι ανούσια και απόμακρα, ανίκανα να απαντήσουν στις δυσκολίες των πολιτών που συναντούν καθημερινά στη ζωή.
Τρίτο Στάδιο: Η διαπραγμάτευση (Bergaining)
Το τρίτο στάδιο της θεωρίας της ElisabethKubler-Ross είναι ένα μεταβατικό στάδιο μεταξύ του πρώτου σοκ και της αποδοχής του θανάτου. Σε αυτή τη φάση το άτομο αρχίζει να συνειδητοποιεί τον θάνατο, ο οποίος γίνεται αντικείμενο γνωστικής επεξεργασίας. Τα ερωτήματα συνεχή και αναπάντητα…
Ομοίως και στην ελληνική κοινωνία. Ποιος φταίει; Γιατί φτάσαμε μέχρι εδώ; Η απογοήτευση συσσωρεύεται, πολλοί διερωτώνται εάν και κατά πόσο θα βγούμε από την κρίση αυτή, το μέλλον αβέβαιο. Η ύφεση της ελληνικής οικονομίας υπερβαίνει συνολικά το 20% του ΑΕΠ και η ανεργία, ειδικά των νέων, υπερβαίνει το 25%. Πώς θα πορευθούμε; Πότε θα ξεπεράσουμε την ύφεση;
Κάποιος που διαπραγματεύεται την μη αντιστρεψιμότητα του θανάτου για πρώτη φορά αρχίζει να συνειδητοποιεί πως δεν υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει για να αλλάξει αυτή την κατάσταση και πως σε αυτή τη χρονική στιγμή δεν έχει ιδιαίτερο νόημα να ψάχνει για το ποιος ευθύνεται. Αυτή την καίρια ιστορική – κοινωνική- στιγμή, όπου κανείς αμφισβητεί την ταυτότητά του, οι νέες πολιτικές ακροδεξιές δυνάμεις έρχονται να επενδύσουν και να τροφοδοτήσουν το πρώτο σοκ μέσα από μορφές βίας ή επιβολής. Οι πολίτες έχουν το αίσθημα της ανομίας, διαισθάνονται τη διάλυση της κοινωνίας, αισθάνονται την εγκατάλειψη από όλους τους κοινωνικούς θεσμούς. Ο Φρέντ Άλφορντ σημειώνει ότι η ιδεολογία δίνει στο άγχος όνομα και νόημα. Έτσι το καθιστά διαχειρίσιμο και αδύνατο να αποδιοργανωθεί. Κι αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή για όλες εκείνες τις ακραίες δυνάμεις για να αναπτύξουν πρωτοβουλίες με στόχο την επερχόμενη κάθαρση.
Τέταρτο στάδιο: Η κατάθλιψη (Depression)
Έχοντας ξεσπάσει συναισθηματικά και αφού έχει συνειδητοποιήσει την σκληρή πραγματικότητα η οποία δεν αλλάζει, ο πενθών νιώθει αδύναμος να επέμβει στα τρέχοντα ζητήματα της καθημερινότητας. Όπως και σε κάθε στιγμή, κατά την οποία χάνουμε τον έλεγχο, έτσι και τώρα το αίσθημα του αβοήθητου ανθρώπου αρχίζει να κάνει την εμφάνισή του και ο άνθρωπος οδηγείται στην κατάθλιψη. Οι μορφές που μπορεί να πάρει η κατάθλιψη είναι πολλές, αλλά η πιο συνηθισμένη είναι το κλείσιμο στον εσωτερικό κόσμο του εαυτού μας για όσο καιρό χρειαστεί. Ίσως και για πάντα.
Αυτό βέβαια σημαίνει ότι η κοινωνία πλέον αδυνατεί να αντιδράσει. Ζει συμβατικά και αφήνει ελεύθερο πεδίο για δράση σε ακραία σχήματα. Δεν έχει τη δύναμη να ασκήσει κριτική και απομακρύνεται από κάθε ουσιαστική δράση που θα διασφάλιζε την κοινωνική συνοχή και το ίδιο το μέλλον της κοινωνίας. Τη στιγμή αυτή, και η ιστορία το επιβεβαιώνει, έχουμε ανάγκη από «χείρα βοηθείας», από ανθρώπους των γραμμάτων και του πνεύματος, απλούς καθημερινούς πολίτες, ανθρώπους με αρχές και ιδανικά και ωριμότητα για να βοηθήσουν και να βγάλουν από το αδιέξοδο την κοινωνία.
Πέμπτο στάδιο: Η αποδοχή (Acceptance)
Όπως στο τέλος κάθε αρχαιοελληνικής τραγωδίας υπάρχει η λύτρωση, το τέλος, η εντελέχεια, έτσι και στη διαδικασία του πένθους -όταν κινηθεί σε φυσιολογικά επίπεδα- καταλήγει στην αποδοχή του θανάτου. Φυσικά εδώ τίθενται σημαντικά ερωτήματα σε ότι αφορά την κοινωνία και μάλιστα την ελληνική. Αποδεχόμεθα το θάνατο; Αποδεχόμεθα το τέλος αδιαμαρτύρητα; Θα αποδεχθούμε σιωπηλά το τέλος της ιστορίας, του πολιτισμού και της κοινωνίας μας; Θα δεχθούμε την κοινωνική αποσύνθεση της ελληνικής κοινωνίας αφήνοντάς την στα χέρια όλων αυτών που διακηρύσσουν δημοκρατικά υποκατάστατα; Θα συνεχίσουμε να πιστεύουμε ότι μόνο οι αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας είναι υπεύθυνοι για τη νομισματική κρίση της Ευρώπης; Θα σιωπήσουμε άραγε μπροστά στην άπληστη, αδηφάγο, επιθετική και κερδοσκοπική συμπεριφορά των χρηματαγορών;
Πολλοί ευρωπαίοι έχουν αρχίσει βέβαια να διερωτώνται εάν η πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης θα είναι ασφαλής στο μέλλον. Άλλοι διερωτώνται μήπως θα ήταν καλύτερα να γυρίσει η Ευρώπη στην εποχή του εθνικού κράτους και των εθνικών νομισμάτων. Ο Χρόνης Μίσσιος περιγράφει με πολύ γλαφυρότητα την τραγωδία του παρελθόντος και τα λάθη μας ως εξής: «Χωρίσαμε τη μέρα σε πτώματα στιγμών, σε σκοτωμένες ώρες που τις θάβουμε μέσα μας, μέσα στις σπηλιές τού είναι μας, μέσα στις σπηλιές όπου γεννιέται η ελευθερία της επιθυμίας, και τις μπαζώνουμε με όλων των ειδών (…) τα σκουπίδια που μας πασάρουν σαν «αξίες, σαν ανάγκες», σαν «ηθική», σαν «πολιτισμό». Κάναμε το σώμα μας ένα απέραντο νεκροταφείο δολοφονημένων επιθυμιών και προσδοκιών, αφήνουμε τα πιο σημαντικά, τα πιο ουσιαστικά πράγματα, (…) να απολαύσουμε τις ομορφιές του ανθρώπινου χεριού και του πνεύματος, να κατεβούμε τρυφερά μέσα μας, να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και τον διπλανό μας».
***
Ενώπιον όλων αυτών των ποικίλων ερωτημάτων, αλλά και της παθογένειας πολλών θεσμών, δεν μπορούμε να αποδεχθούμε την οποιαδήποτε μορφή θανάτου της ελληνικής κοινωνίας. Φυσικά το ότι πρέπει να αποδεχθούμε τα λάθη και τις παθογένειες του παρελθόντος δεν σημαίνει ότι αυτόματα σβήνουμε και το παρελθόν μας. Απλά, σε αυτό το στάδιο ο θάνατος ως γεγονός πρέπει να περάσει από την επεξεργασία στην πράξη.
Πώς θα αντιμετωπίσουμε αυτή την κατάρρευση της ελληνικής κοινωνίας;
Ο Alexis de Tocqueville διαπίστωσε –στην τότε κοινωνία της Αμερικής- ότι όταν οι άνθρωποι συνασπίζονται σε εθελοντικές οργανώσεις, σε τοπικές συνενώσεις, συλλόγους ή άλλα κοινωνικά δίκτυα υπερασπίζονται την ελευθερία τους και συντελούν στην εύρυθμη λειτουργία της Δημοκρατίας. Εδώ βρίσκεται η ουσία και η επιτυχία της νέας αρχής. Να επαναφέρουμε τις αξίες της κοινότητας, βιώνοντας και πάλι ξεχασμένες δομές και αξίες. Και φυσικά για την σημερινή κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας δεν ευθύνεται μόνο το «πνεύμα της εποχής», ο ατομικισμός και ο καταναλωτισμός. Ευθύνονται, πριν απ’ όλα, όλοι εκείνοι που, εδώ και δεκαετίες, κάνουν ό,τι μπορούν για να διαλύσουν την αίσθηση του «συνανήκειν» των Ελλήνων, όλοι εκείνοι οι «χαλασοχώρηδες», κατά τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, που πασχίζουν να κόψουν τις ρίζες και να μεταβάλουν την ελληνική κοινωνία σε μια αγέλη χωρίς ταυτότητα. Η αλήθεια είναι ότι «πολλά γαρ πταίομεν άπαντες...» (Ιακ., 3:2). Όλοι έχουμε μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί…
H Ελλάδα σήμερα είναι νεκρή, δίχως αντανακλαστικά ετερότητας, διότι δεν λειτουργεί η έννοια της κοινότητας. O Έλληνας δεν έχει πια καμιά απολύτως αίσθηση του «ανήκειν» και του «μετέχειν», δεν αντιλαμβάνεται την αίσθηση κοινωνίας. Μόνον όμως εάν οι ίδιοι οι πολίτες θητεύσουν στην «τέχνη του συνεταιρίζεσθαι» μπορεί να αποτραπεί η γιγάντωση της δεσποτικής εξουσίας που απειλεί τις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες.
Στη δύσκολη αυτή στιγμή της ελληνικής ιστορίας η Εκκλησία έχει σημαντικό ρόλο τόσο στην προστασία του πενθούντος όσο και στην ενεργοποίηση των δεξιοτήτων του.Εάν το πρόβλημα της κρίσης που βιώνουμε δεν είναι οικονομικό αλλά πνευματικό και αξιακό, όπως πολύ συχνά ερμηνεύουμε την παρούσα κρίση, τότε αυτομάτως πρέπει να δεχθούμε το μερίδιο ευθύνης και να δράσουμε άμεσα. Η παρακάτω διαπίστωση είναι σημαντική: « … αντί να καλέσουμε το λαό σε συναίσθηση των λαθών και σε μετάνοια, αντί να του δώσουμε θάρρος, ελπίδα, υπομονή, νέο όραμα, του δίνουμε... συσσίτια!» (Μητρ. Αλεξανδρουπόλεως Άνθιμος). Είναι μία ιστορική ευκαιρία για την Εκκλησία (για όλους τους κληρικούς και λαϊκούς) να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής και να βρούμε τη θέση μας μέσα στην κοινωνία, ως κοινωνία και στάση ζωής.
Το άλυτο πρόβλημα δεν είναι ούτε οι ξένοι στην πατρίδα μας, ούτε η εξεύρεση των χρημάτων ή απλά θέμα ενδυματολογικό και επισιτιστικό. Το βασικό πρόβλημα είναι η αποξένωση από τον συν- άνθρωπο. Εάν βλέπουμε τον πολίτη ως μία ανθρώπινη ύπαρξη που έχει ανάγκη από διατροφή και ενδυμασία τότε θα έχουμε αποτύχει. Ακόμη και σήμερα, μετά από τις συνεχείς συγκρούσεις και αποτυχίες, η ευρωπαϊκή πολιτική σαρώνεται από την λογιστική. Καθημερινά επιβεβαιώνεται η ατέλεια των πολιτικών συστημάτων, πτωχεύει ο άνθρωπος. Αδυνατεί να διακρίνει τις ατέλειες των συστημάτων και αποδέχεται στοιχεία ξένα πού διαστρεβλώνουν τη χριστιανική πίστη μας και την ορθόδοξη παράδοσή μας, «μεταμφιέζοντάς» την ως μία εθνοκεντρική ιδεολογία. Η οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας ξεπερνά κάθε τοπικισμό, έθνος ή φυλή.
Καλούμεθα λοιπόν, εμείς οι ίδιοι να οριοθετήσουμε τα πλαίσια μεταξύ της κοινωνικής αλλοίωσης και της ολοκληρωμένης οντολογικά εκκλησιαστικής πραγματικότητας (την καλή αλλοίωση), η οποία περιγράφεται από αυτό που ονομάζουμε εκκλησιαστικό φρόνημα και το οποίο δεν ταυτίζεται με μία συγκεκριμένη μορφή ηθικής συμπεριφοράς, αλλά με έναν καθορισμένο τρόπο ζωής, δηλαδή με έναν εκκλησιαστικό πολιτισμό. Ο κόσμος σήμερα δεν χρειάζεται ηθική, αλλά ήθος! Όχι έναν προγραμματισμό, αλλά μια στάση και μια νοοτροπία. Όχι μια νομοθεσία, αλλά έναν νέο πολιτισμό (της ζωής). Ακόμη και ο Νίκος Καζαντζάκης σε αυτές τις δύσκολες στιγμές το επιβεβαιώνει: «Φτάσε όπου δεν μπορείς…» (Αναφορά στον Γκρέκο, έκδ. Ελ. Καζαντζάκη, Αθήνα 1965, σελ. 23).
Πηγή: Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο Amen.gr
