Το θέμα της παιδείας, εκκλησιαστικής και θύραθεν, δεν περιλαμβανόταν αυτόνομα στον κατάλογο των βασικών θεμάτων της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας, που συνήλθε πρόσφατα στο Κολυμπάρι της Κρήτης. Παρ’ όλα αυτά, ήταν ένα από τα υποθέματα που συζητήθηκαν και για το οποίο υπάρχουν αρκετές αναφορές στις αποφάσεις της.
Αμιγείς αναφορές εντοπίζουμε καταρχάς στο κείμενο «Η αποστολή της Ορθοδόξου Εκκλησίας εν τω συγχρόνω κόσμω», στο πλαίσιο της ευρύτερης ενότητας «Η αποστολή της Ορθοδόξου Εκκλησίας ως μαρτυρία αγάπης εν διακονία», όπου αναφέρεται η ειδική ποιμαντική μέριμνα της Εκκλησίας για τη διαπαιδαγώγηση των νέων. Ακολούθως, στο «Μήνυμα της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου», όπου η Ορθόδοξος Εκκλησία, δια της Συνόδου, απευθύνεται στους νέους, οι οποίοι αναζητούν «πληρότητα ζωής γεμάτη ελευθερία, δικαιοσύνη, δημιουργία αλλά και αγάπη». Τέλος, στην «Εγκύκλιο της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου» περιλαμβάνεται ξεχωριστή ενότητα (IV) με θέμα «Η κατά Χριστόν παιδεία», ενώ στην ενότητα ΙΙΙ, με θέμα «Η Οικογένεια - εικών της αγάπης του Χριστού προς την Εκκλησίαν», τονίζεται η σημασία που η Εκκλησία δίνει στα παιδιά και τη νεότητα.
Άφθονες είναι, επίσης, οι συναφείς και συμπληρωματικές επισημάνσεις, οι οποίες αφορούν στα μορφωτικά αγαθά της Ορθόδοξης διδασκαλίας και παράδοσης, τα οποία είναι αξιοποιήσιμα κατά τη διδακτική διεργασία στο σχολείο, τη στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας απέναντι στην επιστήμη και την τεχνολογία, τις πανανθρώπινες υπαρξιακές αναζητήσεις, τις σχέσεις Εκκλησίας και σύγχρονου κοσμικού κράτους, καθώς επίσης τις σύγχρονες προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης, της εκκοσμίκευσης, του οικονομισμού, του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, του εθνοφυλετισμού, κ.ά. Επιπρόσθετα, είναι προφανές το διδακτικό και μαθησιακό ενδιαφέρον που έχουν όλα ανεξαιρέτως τα κείμενα και οι αποφάσεις της Συνόδου, τουλάχιστον για το μάθημα των Θρησκευτικών και όχι μόνο, εφόσον άπτονται καίριων ζητημάτων γύρω από τη θεολογία, την παράδοση και τη ζωή της Εκκλησίας, καθώς επίσης τη μαρτυρία που αυτή καλείται να δώσει στον σύγχρονο κόσμο.
Στα παραπάνω κείμενα, καταρχήν δίνεται έμφαση στην ποιμαντική και παιδαγωγική ευθύνη της Εκκλησίας, η οποία προτείνει στους νέους το όραμα της «αναστάσιμης προοπτικής» για τελείωση, την αλήθεια και την πληρότητα της «καινής» εν Χριστώ ζωής. Στους Ορθόδοξους νέους υπενθυμίζεται ότι είναι φορείς «της μακραίωνης και ευλογημένης» Ορθόδοξης παράδοσης και ταυτοχρόνως οι συνεχιστές της. Οι νέοι καλούνται «να συνδεθούν συνειδητά» με την Εκκλησία Εκείνου που είναι η Αλήθεια και η Ζωή. Επιπλέον, να προσέλθουν σε αυτή, με «τη ζωτικότητα, τις ανησυχίες, τούς προβληματισμούς και τις προσδοκίες τους». Οι θέσεις αυτές αφενός είναι μια ανοικτή και ειλικρινής πρόσκληση προς τους σύγχρονους νέους και αφετέρου δίνουν το στίγμα της σύγχρονης ποιμαντικής ευθύνης της Εκκλησίας, η οποία οφείλει να αναπτύξει δημιουργικές πρωτοβουλίες, με ευαισθησία και αποτελεσματικότητα, απέναντι στις προσδοκίες και τις ανάγκες των σημερινών νέων.
Αν και η ενασχόληση με την προβληματική του σύγχρονου σχολείου δεν ήταν πρωταρχικός στόχος της Συνόδου, στα κείμενα εντάσσονται και ορισμένες καίριες παρατηρήσεις που αφορούν ευρύτερα στο περιεχόμενο και τους σκοπούς της αγωγής και της παιδείας σήμερα, δηλαδή το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο χωρίς περιστροφές χαρακτηρίζεται ως «εκκοσμισκευμένο» και «ατομοκεντρικό». Τις αναφορές αυτές συμπληρώνουν οι γενικότερες θέσεις της Συνόδου γύρω από τα ζητήματα της προάσπισης της ελευθερίας του ανθρώπινου προσώπου και ειδικότερα της θρησκευτικής ελευθερίας, του σεβασμού στην πολιτιστική ιδιοπροσωπία και την ετερότητα, της προστασίας του περιβάλλοντος, της προώθησης του αλληλοσεβασμού, του διαλόγου, της καταλλαγής και της ειρήνης, κ.ά. Οι τελευταίες θέσεις, στον βαθμό που κομίζουν την αύρα της Ορθόδοξης μαρτυρίας και συνδέονται με πανανθρώπινες αξίες, μπορούν να λειτουργήσουν ως κανόνες-οδοδείκτες για μια σύγχρονη εκπαιδευτική πολιτική στην κατεύθυνση μιας αυθεντικής ανθρωπιστικής παιδείας και να αποτελέσουν πηγές έμπνευσης για τον σύγχρονο εκπαιδευτικό νομοθέτη και τους θεωρητικούς των προγραμμάτων σπουδών.
Χωρίς εξαντλητική παρουσίασή τους, οι κύριες θέσεις για την παιδεία από τις αποφάσεις της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου συνοψίζονται στα παρακάτω:
- Στην εποχή μας καταγράφονται νέες τάσεις και προσανατολισμοί στον χώρο της αγωγής και της παιδείας, νέες θεωρίες μάθησης και διδακτικής. Το κυρίαρχο εκπαιδευτικό σύστημα πάσχει από εκκοσμικευμένο ατομοκεντρικό προσανατολισμό.
- Καθοριστική σημασία στην οριοθέτηση προσανατολισμού σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα είναι η ανθρωπολογία πάνω στην οποία αυτό θεμελιώνεται. Η παιδεία πρέπει να αναφέρεται σε ό,τι «οφείλει να είναι» ο άνθρωπος, δηλαδή υπερβαίνει την απλή γνωσιακή προσέγγιση της πραγματικότητας.
- Η Εκκλησία οραματίζεται μια παιδεία, η οποία δεν στοχεύει μόνο στη νοητική καλλιέργεια, δηλαδή την ανάπτυξη γνωστικών δεξιοτήτων και την πρόσκτηση τυπικών γνώσεων, αλλά στην ολόπλευρη οικοδομή και καλλιέργεια του όλου ανθρώπου ως «ψυχοσωματικής και πνευματικής οντότητος». Στο πλαίσιο αυτό, ο άνθρωπος μπορεί να μορφώνεται ισόρροπα, με βάση το τρίπτυχο «Θεός, άνθρωπος, κόσμος».
- Η Ορθόδοξη Εκκλησία αποφεύγει την κηδεμόνευση των επιστημονικών αναζητήσεων και δεν λαμβάνει θέση σε κάθε επιστημονικό ερώτημα. Θεωρεί την επιστημονική και τεχνική πρόοδο, η οποία διερευνάται στα επιμέρους μαθησιακά αντικείμενα στο σχολείο, ως δώρο και ευεργεσία του Θεού. Ταυτόχρονα, όμως, επισημαίνει τους κινδύνους οι οποίοι υποκρύπτονται σε ορισμένα επιστημονικά επιτεύγματα, τα οποία δεν δίνουν απαντήσεις στις βαθύτερες υπαρξιακές ανάγκες του ανθρώπου, δεν συμβάλλουν στην προκοπή και την τελείωσή του, περιορίζουν την ανθρώπινη ελευθερία, ακυρώνουν ή είναι αντίθετα προς τις παραδεκτές ηθικές αξίες κ.ά.
- Τα παιδιά αποτελούν πρότυπο βίου και για τους ενήλικες, σύμφωνα και με το Κυριακό λόγιο. Οι νέοι δεν αποτελούν απλώς το μέλλον της Εκκλησίας αλλά το «δυναμικό και δημιουργικό παρόν» σε τοπικό και οικουμενικό επίπεδο.
- Ο νέοι, όπως και όλοι οι άνθρωποι, καλούνται να διερευνήσουν και να επανεξετάσουν τις στάσεις τους γύρω από μια σειρά σύγχρονων εκτροπών, όπως είναι ο ιδιοτελής «δικαιωματισμός», ο άκρατος οικονομισμός, ο φανατισμός και η βία, η μόλυνση του περιβάλλοντος, η κοινωνική αδικία και η ανισότητα κ.ά., και να οικοδομήσουν σε στερεότερες βάσεις τη ζωή τους, όπως είναι η ειρήνη του Χριστού, η αληθινή αγάπη και η συνύπαρξη.
- Η Ορθόδοξη παράδοση, ως εκκλησιαστική ζωή, ως πατερική παρακαταθήκη, ως πολιτιστική κληρονομιά, ως ασκητικό ήθος, ως άνοιγμα αλλά και ως «ζείδωρη μαρτυρία» προς τη «σύγχρονη πολύμορφη οικουμένη», μπορεί να εμπνεύσει τη σύγχρονη παιδεία και να αναπαύσει τους ανήσυχους σημερινούς νέους.
- Η ποιμαντική ευθύνη της Εκκλησίας προς τους νέους είναι μεγάλη και αποβλέπει όχι απλώς στην προσφορά κάποιας «βοήθειας» αλλά της «αλήθειας», που η είναι η νέα ζωή που προσφέρει σε όλους ο Χριστός.
Ακροτελεύτιο υστερόγραφο:
Με την ευκαιρία της έναρξης του σχολικού και διδακτικού έτους, θερμές ευχές προς όλους όσοι αγραυλούν αλλά και όλους όσοι κοπιάζουν στον στίβο της παιδείας, μαθητές, δασκάλους και γονείς, προσβλέποντας «με λογισμό και μ’ όνειρο» σε ένα καλύτερο αύριο.
Γεώργιος Στριλιγκάς
Σχολ. Σύμβουλος Θεολόγων
Πρόεδρος του Παγκρήτιου Συνδέσμου Θεολόγων
