Η ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΓΙΟΥ ΕΛΑΙΟΥ ΣΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΟΡΤΕΣ
Του Εμμαν. Αθ. Λουκάκη
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Κατά τό Ἱεροσολυμιτικό Τυπικό τοῦ Ἁγίου Σάββα, σύμφωνα μέ τό ὁποῖο εἶναι καταχωρημένες στά Μηναῖα οἱ ἀκολουθίες τῶν Ἑορτῶν καί τῶν Ἁγίων καί τό ὁποῖο μέχρι τίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα ἦταν καί γιά τίς ἐνορίες ὁ μόνος ὁδηγός γιά τήν τέλεση τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν, στό τέλος τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου τῶν μεγάλων ἑορτῶν, ὑπάρχει διάταξη πού ἀναφέρει τά ἑξῆς: “Δίδοται[1] καί ἅγιον ἔλαιον τοῖς ἀδελφοῖς”. Ὁ ἱερέας δηλαδή δίδει, τουτέστιν χρίει τούς πιστούς, πού παρευρίσκονται τήν ὥρα ἐκείνη στό ναό μέ ἁγιασμένο ἔλαιο, ἀπό τό κανδήλι τῆς εἰκόνας τοῦ ἁγίου ἤ τῆς ἀγομένης ἑορτῆς. Ἡ τυπική αὐτή διάταξη ὑπάρχει στά ἐν χρήσει Μηναῖα, καθώς καί στή “Διάταξη τῆς Ἱεροδιακονίας” τήν συντεθεῖσα παρά τοῦ Ἁγιωτάτου καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, Κυρίου Κυρίου Φιλοθέου (τοῦ Κοκκίνου, 1300-1379), ἡ ὁποία εὑρίσκεται στό ἰσχῦον “Εὐχολόγιον τό Μέγα”[2], ἐνῶ ἀπουσιάζει στά ἐν χρήσει σήμερον ἐνοριακά Τυπικά. Ἡ περί ἧς ὁ λόγος μικρά, ἀλλά πλουσιωτάτη σέ νόημα καί μεταδοτική ἁγιασμοῦ ἱεροτελεστία, ἐτελεῖτο καί στίς ἐνορίες μέχρι τά μέσα τοῦ παρελθόντα αἰώνα (περί τό 1960), ἔκτοτε ὅμως διακόπηκε, (ἀτυχῶς) ὁριστικά, μέ ἀποτέλεσμα σήμερα νά εἶναι ἄγνωστη στήν πλειοψηφία τῶν ἱερέων μας, ἀλλά καί τῶν πιστῶν, μέ ὅ,τι αὐτό συνεπάγεται. Διατηρεῖται στίς Μονές τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί στίς Σλαβικές Ἐκκλησίες, ἐνίοτε δέ τελεῖται καί στίς ἐνορίες, ὅταν γίνεται ἀγρυπνία. Διευκρινίζουμε ὅτι δέν πρόκειται γιά τό Ἅγιο Μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου, ἀλλά ἀποτελεῖ ξεχωριστή ἱεροτελεστία – ἀπό ἐκεῖνες πού ἀφθονοῦν στήν Ὀρθόδοξη λατρεία, ὡς ἔκφραση τῆς λειτουργικῆς εὐσέβειας – συνδεόμενη μέ τίς μεγάλες ἑορτές.
ΠΟΤΕ ΤΕΛΕΙΤΑΙ
Ἡ διάταξη αὐτή ἀφορᾶ τίς ἑξῆς ἑορτές: 1) 8 Σεπτεμβρίου, τό Γενέσιον τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. 2) 26 Σεπτεμβρίου, ἡ Κοίμηση τοῦ ἁγίου ἀποστόλου καί εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου. 3) 26 Ὀκτωβρίου, τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου. 4) 13 Νοεμβρίου, τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. 5) 21 Νοεμβρίου, ἡ εἰς τόν Ναόν Εἴσοδος τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου. 6) 6 Δεκεμβρίου, τοῦ ἁγίου Νικολάου. 7) 25 Δεκεμβρίου, εἰς τήν Γέννηση τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. 8) 1 Ἰανουαρίου, εἰς τήν κατά σάρκα περιτομή τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τοῦ ἁγίου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου. 9) 17 Ἰανουαρίου, τοῦ ἁγίου Ἀντωνίου. 10) 27 Ἰανουαρίου, ἀνακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἰωάννου Χρυσοστόμου. 11) 30 Ἰανουαρίου, τῶν ἁγίων τριῶν Ἱεραρχῶν (Μεγ. Βασιλείου, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καί Ἰωάννου Χρυσοστόμου). 12) 24 Μαρτίου, προεόρτια του Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. 13) 23 Ἀπριλίου, τοῦ ἁγίου Γεωργίου. 14) 8 Μαΐου, τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Εὐαγγελιστοῦ. 15) 24 Ἰουνίου, εἰς τό Γενέσιον τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου. 16) 29 Ἰουνίου, τῶν ἁγίων καί Κορυφαίων Ἀποστόλων Πέτρου καί Παύλου. 17) 6 Αὐγούστου, εἰς τήν ἑορτή τῆς Μεταμορφώσεως. 18) 15 Αὐγούστου, εἰς τήν Κοίμηση τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. 19) 29 Αὐγούστου, εἰς τήν ἀποτομή τῆς κεφαλῆς τοῦ Τιμίου ἐνδόξου Προφήτου Προδρόμου καί Βαπτιστοῦ Ἰωάννου[3].
Εἶναι φανερό ὅτι ἡ ἀνωτέρω ἱεροτελεστία ἐπισυνάπτεται σέ ὅλες τίς μεγάλες ἀκίνητες ἑορτές (Δεσποτικές, Θεομητορικές καί τῶν ἐπισήμως ἑορταζομένων Ἁγίων) ἐκτός τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (14 Σεπτεμβρίου), τῶν Θεοφανείων (6 Ἰανουαρίου) καί τῆς Ὑπαπαντῆς (2 Φεβρουαρίου)[4]. Δέν τελεῖται κατά τίς κινητές ἑορτές τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καί τοῦ Πεντηκοσταρίου. Οἱ παλαιοί ἱερεῖς καθώς ἀνεφέρθη, τήν τελοῦσαν στή διάρκεια τῆς ψαλμωδίας τῶν αἴνων, ἀλλά ἡ ἀρχαία πράξη ἀπαιτοῦσε νά γίνεται κατά τήν ἀπόλυση τοῦ ὄρθρου, ψαλλομένων καταλλήλων ἰδιομέλων τροπαρίων, ἤ ἀπό τήν λιτήν[5].
ΠΩΣ ΔΙΔΕΤΑΙ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΕΛΑΙΟΝ
Στή νέα ἔκδοση τοῦ Τυπικοῦ τοῦ Ἁγ. Σάββα, ἀπό την Ἱερά Μονή Παναγίας Τατάρνης Εὐρυτανίας, ὑπό ἀρχιμ. Δοσιθέου, ὑπάρχει ἐκτενής ἀναφορά καί διάταξη περί τοῦ πῶς χρίει καί τί λέγει ὁ ἱερέας τή συγκεκριμένη στιγμή, ὡς καί τί ἀπαντᾶ ὁ χριόμενος πιστός. Κατά τήν ἀρχαία παράδοση ἡ χρίση γινόταν μέ τά δυό δάκτυλα τοῦ δεξιοῦ χεριοῦ, “τόν λιχανόν[6] καί τόν μέσον”. Ὁ ἱερέας ἔχριε στό μέτωπο (μόνο) σταυροειδῶς λέγοντας “Εἰς ἴασιν ψυχῆς τε καί σώματος” ἐνῶ ὁ χριόμενος ἀπαντοῦσε μέ τό “Ἀμήν”[7]. Προϊόντος τοῦ χρόνου ὅμως ἡ ἄλειψη διά τῶν δακτύλων ἐγκαταλείφτηκε καί χρησιμοποιήθηκαν ἄλειπτρα.
Πρώτη μνεία δι’ ἀλείπτρου ἀναφέρεται στήν “Διάταξη τῆς Ἱεροδιακονίας” τοῦ Πατριάρχου Φιλοθέου, καθώς σημειώσαμε ἀνωτέρω, ὅπου ἡ χρίση γίνεται στήν Ἀπόλυση τοῦ Ὄρθρου: “Ἀφοῦ συναχθοῦν ὅλοι πλησίον τῆς Εἰκόνας τοῦ προσκυνήματος καί ψάλλουν, ὁ μέν διάκονος θυμιᾷ κυκλικά, θυμιώντας πρῶτα τήν Εἰκόνα τοῦ Ἁγίου καί ἔπειτα τόν Προεστώτα (δήλ. τόν ἡγούμενο τοῦ Μοναστηρίου). Ὁ δέ ἱερέας ἱστάμενος πλαγίως τῆς Εἰκόνας, κρατώντας ἄλειπτρον, χρίει τούς προσερχομένους στό μέτωπο καί εὐλογεῖ[8]”. Ἐπίσης σέ ἕνα Τυπικόν τῆς Τραπεζούντας τοῦ ἔτους 1346 ἡ διάταξη εἶναι πιό συγκεκριμένη: “Ἀφοῦ εἰπεῖ ὁ ἱερέας τήν εὐχή τῆς ἀπολύσεως τοῦ ὄρθρου, ἐρχόμαστε μπροστά στήν εἰκόνα τῆς ἑορτῆς, ψάλλοντας τά ἰδιόμελα. Ὁ ἱερέας πρῶτα θυμιᾷ τήν εἰκόνα καί τούς πιστούς, ἔπειτα μέ ἕνα “βομβύκινον ἄλειπτρον” (ἄλειπτρον ἐκ μεταξωτοῦ ράκους) ἐμβάπτοντάς τό στό ἅγιο λάδι τῆς “φωταγωγοῦ” (κανδήλας) τῆς εἰκόνας, χρίει τούς πιστούς (σταυροειδῶς στό μέτωπο), οἱ ὁποῖοι προσκυνοῦν καί ἀσπάζονται τήν εἰκόνα τῆς ἐορτῆς[9]”. Σέ Σιναϊτικό Τυπικό τοῦ 1464 ἀπαντᾶται ἡ χρήση παπύρου (τά ἰνώδη τμήματά του) μέ τό ὁποῖο ἔχριε ὁ ἱερέας[10]. Παρόμοια διάταξη καί λεπτομερέστερη ὑπάρχει στό Τυπικόν της Μονῆς Διονυσίου Ἁγ. Ὄρους τοῦ 1841, ὅπου ἀναφέρεται χρήση “βαμβάκινου ἀλείπτρου” (ὅπως τά πωλούμενα στά φαρμακεῖα βαμβάκινα ἄλειπτρα πρός καθαρισμό τῶν ὤτων τῶν νηπίων). Οἱ ἀδελφοί ἔρχονται κατά τάξιν, προσκυνοῦν, ἀσπάζονται καί χρίονται. Καί ἀφοῦ βάλλουν μετάνοια στούς χορούς ἀπέρχονται στούς τόπους των. Ἄν μάλιστα ὑπάρχει καί ἅγιο Λείψανο ἑορταζομένου ἁγίου, προτίθεται ἀφ’ ἑσπέρας στήν ἁγία Τράπεζα. Ὅταν ψάλλονται οἱ Αἶνοι λιτανεύεται μέ λαμπάδες καί θυμιατό καί τίθεται ἐπί τετραποδίου δεξιά τῆς εἰκόνας. Πρῶτα προσκυνεῖται τό Λείψανο, ἔπειτα ἡ εἰκόνα καί μετά γίνεται ἡ χρίση[11].
Ὅπως εἴπαμε καί πρίν, οἱ παλαιοί ἱερεῖς τηροῦσαν τήν ἐν λόγῳ ἱεροτελεστία. Τοποθετοῦσαν τήν εἰκόνα σέ προσκυνητάριο στό μέσον τοῦ ναοῦ πρός τον σολέα καί οἱ πιστοί προσέρχονταν καί ἐχρίοντο κατά τήν ἀνωτέρω τάξη. Λόγῳ όμως τῆς στενότητας τοῦ χώρου, ἰδίως στούς μικρούς ναούς τῶν χωρίων, ἀσφυκτικά γεμάτους ἀπό κόσμο, πρός ἀποφυγήν προβλημάτων θορύβου μέ τήν κίνηση τοῦ ἐκκλησιάσματος, δέν ἐτίθετο πάντοτε προσκύνηση τῆς Εἰκόνας, ἀλλά ὁ ἱερέας περιέτρεχε ὅλο τό ναό καί ἔχριε, κρατώντας ἀνά χείρας τήν κανδήλα τοῦ Ἁγίου καί τό ἄλειπτρο. Ὅμως ἡ τέλεσή της διακόπηκε, προφανῶς μέ τήν ἐπικράτηση τοῦ Τυπικοῦ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη (Τυπικόν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας) τό ὁποῖο σιωπᾶ ὡς πρός τήν τέλεση τῆς ἐν λόγῳ ἱεροτελεστίας, χωρίς βέβαια καί νά τήν ἀποκλείει. Στίς Σλαβικές ἐκκλησίες οἱ ὁποῖες στοιχίζονται μέ τό Τυπικόν τοῦ Ἁγίου Σάββα, τελεῖται ἀκόμη καί σήμερα, κατά προσωπική μαρτυρία, πρός τό μέσον τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου, ἀρχίζοντας ἀπό τούς Κανόνες.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ἡ χρίση δι’ ἁγίου ἐλαίου ἐκ τῆς κανδήλας τοῦ ἑορταζομένου Ἁγίου ἤ τῆς ἀγομένης ἑορτῆς καί ἡ στιχομυθία μεταξύ ἱερέως καί πιστοῦ, “Εἰς ἴασιν ψυχῆς τε καί σώματος” - “Ἀμήν” εἶναι μία πράξη βαθυτάτου συμβολισμοῦ, ἀπό τίς ὡραιότερες καί πιό κατανυκτικές, στά πλαίσια τῆς λειτουργικῆς ὀρθοδόξου εὐσέβειας ὡς παροχή θείας ἐνισχύσεως καί ἁγιασμοῦ καί οἰκειώσεως τῶν σωτηριωδῶν ἀληθειῶν τῆς ἑορτῆς, ἐν ὄψει καί τῆς ἐπακολουθούσης Θείας Κοινωνίας. Παράλληλα ἡ ἐν λόγῳ παράδοση ἐπιβεβαιώνει ὅτι ἡ θεία λατρεία ἀνέκαθεν θεωρεῖται ὡς τό ἄριστο πνευματικό–θεραπευτικό πλαίσιο, τό ἀληθινό πνευματικό ἰατρεῖο. Κατά τήν παρατήρηση τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ Ἰ. Φουντούλη (+2007) ὁ ὁποῖος ἑρμηνεύει τόν Ἁγ. Συμεών Θεσσαλονίκης (1429) στήν προκειμένη περίπτωση δέν ἔχουμε χρίση ὁλοκλήρου τοῦ σώματος, ἀλλά ὁρισμένου μέλους, τρόπον τινά ἀντιπροσωπευτικῶς. Μόνον τοῦ μετώπου “διά τούς ἐντός λογισμούς καί τά αἰσθητήρια[12]”. Ἔτσι πιστεύεται ὅτι ὁ ἁγιασμός ἤ ἡ κάθαρση διαβαίνει στόν ὅλο ἄνθρωπο, χωρίς κατ’ ἀνάγκη νά ἀλείφεται ὁλόκληρο τό σῶμα του[13]. Ἡ συγκεκριμένη ἱεροτελεστία νόμιμα μπορεῖ νά ἐπανέλθει σέ χρήση στίς λατρευτικές μας συνάξεις (τῇ ἐγκρίσει τῆς ἁρμοδίας πρός τοῦτο ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς) ὡς σύμφωνη μέ τήν παραδεδομένη τάξη καί δόκιμη πρός μυσταγωγική κατήχηση τῶν πιστῶν. Αὐτό δύναται μάλιστα νά ἐπιτευχθεῖ καλύτερα ὅταν γίνεται συλλείτουργο ἱερέων, κατά τίς ἀνωτέρω ἑορτές, τό ὁποῖο καί ἀναδεικνύει τήν λαμπρότητα τῆς ἑορτῆς, ἐνῶ σέ περίπτωση ἑνός μόνου ἱερέως θά πρέπει ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου νά ἀρχίζει ἐνωρίτερον.
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΘΑΝ. ΛΟΥΚΑΚΗΣ
[1] . Δίδοται: Ὀριστική ἐνεστώτα γ΄ ἐνικοῦ προσώπου τοῦ ρήματος δίδομαι.
[2] . «Διάταξις τῆς Ἱεροδιακονίας», Εὐχολόγιον τό Μέγα, Ἀθῆναι 1970, σ. 12.
[3] . Βλ. Τυπικόν τοῦ Ὁσίου καί Θεοφόρου ἡμῶν πατρός Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, Ἐνετίησιν 1771. Πρβλ. καί τή νέα ἔκδοσή του ὑπό Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Τυπικόν τοῦ Ἁγ. Σάββα, ἐν Ἱεροσολύμοις 2012.
[4] . Στό λειτουργικό πλαίσιο τῶν ἑορτῶν αὐτῶν, δηλ. τῆς προσκυνήσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καί τῆς πόσεως τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ δέν χωράει ἄλλη ἱεροτελεστία. Πρβλ. Ἰ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Γ΄, σσ. 290-294. Γιὰ τὴν ἑορτή τῆς Ὑπαπαντῆς δέν ἀναγράφεται διάταξη ἐπιδόσεως ἁγίου ἐλαίου, ἄγνωστον διατί.
[5] . Τυπικόν τοῦ Ὁσίου καί Θεοφόρου Πατρός ἡμῶν Σάββα, Ἔκδοσις Ἱερᾶς Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης, 2006, σ. 142. Εἰς τό ἑξῆς ἀναφέρεται ὡς Τυπικόν τοῦ Ἁγ. Σάββα.
[6] . Λιχανός, ἐκ τοῦ ρήματος λείχω = γλείφω, σημαίνει τό δείκτη, δηλ. τό δάκτυλο πού χρησιμοποιοῦμε γιά νά δείξουμε.
[7] . Τυπικόν τοῦ Ἁγ. Σάββα, σ. 141.
[8] . Εὐχολόγιον τό Μέγα, ὅ.π., σ. 12.
[9] . Τυπικόν τοῦ Αγ. Σάββα, σ. 141.
[10] . Στό ἴδιο, σ. 142.
[11] . Στό ἴδιο, σ. 142.
[12] . Ἁγ. Συμεών Θεσσαλονίκης, “Περί τῆς ἱερᾶς τελετῆς τοῦ Ἁγίου Ἐλαίου”, P.G. 155, 204 BC.
[13] . Ἰ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, Γ΄, σ. 141.
